Ernesto Guerra da Cal e o lembrado val de Quiroga

xosé estévez QUIROGA / LA VOZ

LEMOS

CEDIDA

O escritor recordou durante toda a súa vida a terra onde pasou a infancia

22 abr 2014 . Actualizado a las 07:00 h.

«Non toques a lembrança / branca frol de penuxen / que do sopro mais leve / se dispersa no ar. / O calix que contén / o vinho do recordo / é cristal de saudade / e quebra só de olhar. / Nunca voltes do eisilio / en procura de aromas / do remoto xardín dos anos idos / -o teu retorno os tornará perdidos / e xa máis nunca os poderás lembrar. / Deixa a memoria livre / inventar a verdade / das cousas que pasaron- sen pasar».

Con este poema do seu libro Rio de sonho e tempo agasalloume Ernesto Guerra da Cal para respostar á miña sincera invitación de que acudise a visitar San Martiño de Quiroga, o seu Paradiso miltoniano, ancorado na lembranza e na memoria como un edén de luz, guieiro do seu camiño existencial. A carta estaba datada en Estoril o 8 de xuño de 1982. Nela dicía que non lle agradaba a idea de admirar coa súa presenza a fermosura do val. Desexaba gardar na recuncho máis agarimoso da lembranza a paisaxe quiroguesa tal como a coñecera na idade infantil e xuvenil. El cavilaba que o val xa non estaría como el o deixara e ao velo sufriría unha enorme decepción. Este val foi para el sempre un bico lene de azucre na acedume do exilio que, arrolado no berce da memoria, agarimou o edén dos soños nos longos anos pasados en Nova Iorque. Algunha meiguice enfeitiza este val cando Ernesto, Ánxel Fole, Eduardo Moreiras, Pura Vázquez, Ramón Cabanillas tiveron a xentileza de abarrocalo coa súa palabra. E non silenciemos a Manuel María, que dedicou ao val un fermosísimo libro, Sonetos ó Val de Quiroga.

Exilio americano

Pero, ¿quen era Ernesto Guerra da Cal? Talvez non sexa moi coñecido, pois durante a meirande parte da súa vida morou no exilio en Estados Unidos. O xornalista Joel Gómez é un excelente experto, pois defendeu unha tese de doutoramento sobre a súa vida e obra, da que tiro algúns dados. Ernesto, en realidade, apelidábase Pérez Güerra. O segundo apelido procedía de Austria, pois un enxeñeiro desa nacionalidade traballara na construción do camiño de ferro e casara a finais do século XIX cunha quiroguesa.

Ernesto nacería en Ferrol en 1911, mais pasou a súa infancia, por mor de acontecementos familiares -sobre todo a morte do seu pai- en Quiroga. Tamén residirían el e o seu irmán Fernando durante as vacacións de verán. Esta estadía quiroguesa marcaríao o resto da súa vida. Educouse coa súa tía Tereixa Teteyo, «tía e mai, que gorentou a minha infancia no Sil con mundos solerminhos de fantasía poética», da familia dos Taboada ou da Tabacalera, rexa casa de pedra na praza Maior. A ela dedícalle Lua de Além-Mar. Na miña nenez esa casa aínda funcionaba como estanco, rexido por unha muller, alta e lanzal, de cabelos brancos, dona Flora.

Estudos en Madrid

O noso protagonista estudou filosofía e letras en Madrid, onde entrou en contacto coa xeración do 27, amizando co mesmo Federico García Lorca. Ernesto tivo unha participación esencial na elaboración dos Seis poemas galegos de Lorca. Nun deles, Nouturnio do adoescente morto, cita o río Sil. Oínlle en numerosas ocasións ao pai o caso dun rapaz que afogoou na Rúa e apareceu morto perto de Quiroga. Ernesto combateu coas Milicias Galegas na Guerra Civil, chegando ao grao de capitán, e exiliouse en Estados Unidos ao rematar a contenda. Fíxose un especialista no escritor Eça de Queiroz e foi catedrático na Universidade de Nova Iorque deica a súa xubilación, en que, tras pasar por Estoril, Londres e Nova Iorque, retornou a Lisboa, onde finou o 28 de xullo de 1994. Escribiu unha morea de libros entre os que salientan Lúa de Além-Mar e Rio de sonho e tempo. Neses poemarios recorre subxacente a presencia de Quiroga como un paraíso perdido e desexado, ancorado e sublimado na memoria. O río Sil é ese río de soño e tempo.

Coa epístola citada máis arriba encetábamos un largacío sendeiro de correspondencia que mantiña como vencello a nosa relación con Quiroga. Para os dous ese val era a dorna que navegaba polo río do recordo deica chegar ao porto dun paraíso, gardado no recanto máis íntimo da memoria, un latexo cordial da telúrica e priscialianista unión coa Patria Grande: Galicia. Gorentoume con cartas, ateigadas de emoción e lembranzas nostálxicas da nenez quiroguesa. Dela conservaba unha teimuda e saudosa intensidade presencial, como pode observarse nunha misiva de 1989. Describe e relata paisaxe e paisanaxe como se gozase dunha estancia viva, cando levaba dende 1936 alonxado da Terra.

Con anterioridade sorprendérame en 1986 cun poema dedicado a min mesmo e ao meu avó Ricardo. Era o encargado de levar e traer o correo, mercadorías e pasaxeiros dende Quiroga á estación de San Clodio de Ribas do Sil. Ernesto percorría eses dous quilómetros de camiño no pescante do coche de cabalos do meu avó, que silenciaba aos familiares as escapadelas do neno a petición do propio Ernesto. Por iso o poema titulouno Fuga e nunha versión publicada en 1986 trocou o nome polo de Escapadela. Non remataron con estes versos a súa amizade, mantida e robustecida de xeito epistolar, sen chegar ao coñecemento persoal, pois cando visitei a súa derradeira residencia en Lisboa, Ernesto xa finara. En 1989 fíxome o galano dun novo poema, Alucinação, dedicado a min e máis á miña dona Maribel. É un laio rosaliano por unha Galiza magoada e crucificada e un berro clamoroso por unha nación fisterral liberada.

Compañeiros de escola

Non hai moito tempo finou, con máis de cen anos, a única habitante de Quiroga que coñecera a Ernesto, a Concha do médico, pois foran xuntos a escola do Prol, que era parente de Ernesto. Tamén coñeceu ao seu irmán Fernando, un ano máis vello. Licenciouse en dereito en 1933. Pertencente ás Xuventudes Socialistas, durante a guerra foi axudante do famoso xeneral Vicente Rojo. Fernando foi represaliado polo franquismo e morreu nos anos 50 nun accidente de automóbil, deixando inédito un tristeiro libro de poemas, Inicua rueda, que a súa mai publicaría postumamente. Os irmáns Guerra residiron na casa chamada da Pastorita ou de Don Daniel, na rúa Real.

O paraíso quirogués

Nin o tempo, nin a distancia, nin o exilio esborrallaron o castelo inexpugnable do seu paraíso quirogués, metáfora e metonimia de Galicia. As cinzas de Ernesto fan medrar as flores do xardín do cemiterio do Alto São João en Lisboa, pero estou seguro que algunha voou nas ás dun xílgaro para pousarse nos bacelos dunha viña de mencía quirogués, cos ollos humedecidos polas douradas augas do Sil nunha noite lorquiana de luar.

Este poema pertencente a Lua de Além- Mar coido que é o mellor epílogo. Nel asoma a nostalxia e o o pracer de repousar despois da morte a carón da lúa e do Sil: «Ai, meu Sil / meu meigo río / que tinhas os olhos verdes / e donairoso o feitío! / Lua do Sil / lua loura / que doce e souril me olhabas / a segredar-me / entre a boira! / Polos salgueirais do Sil / cantaban os melros mil. / Quén podese novamente / ouvir seu canto xentil!».