A poeta Yolanda Castaño celebra o primeiro ano da Residencia 1863 e sinala o pulo e as eivas da nosa literatura. «A ollada de xénero leva 20 anos de adianto en Galicia», asegura
13 mar 2020 . Actualizado a las 09:27 h.Hai 25 anos que se revelou con Elevar as pálpebras, que abriu cara ao público a súa vocación de buscarlle novos significados ás palabras. Poeta e motor cultural, Yolanda Castaño (Santiago, 1977) perseguiu durante anos o soño de crear unha residencia literaria en Galicia. Intentouno con diferentes Administracións e, finalmente, a idea cobrou corpo hai un ano coma unha iniciativa persoal na que investiu os aforros dunha vida. O soño mira á dársena, en pé nun inmoble da rúa Rego de Auga, da Coruña, que ocupou medio século Foto Artús. «Aínda veñen preguntar se facemos fotos», revela a escritora. A dous portais da residencia inaugurárase a Real Academia Galega, aquí estaba a Cova Céltica, moi preto naceu Emilia Pardo Bazán e na prolongación fixo a primeira exposición Picasso, subliña a creadora da pioneira Residencia 1863, aberta a autores e autoras de todo o mundo. Nos seus 25 anos de carreira, a autora de A segunda lingua viu mudar o conto. «Vivín cousas que serían hoxe impensables. Hai anos, por exemplo, non había unha soa entrevista que non incluíse unha pregunta sobre a miña imaxe. Teño hemeroteca», afirma quen examina o estado e os retos que afronta hoxe a literatura galega. Hoxe está en xira polo Reino Unido e advirte que na Universidade de Oxford se estuda literatura galega.
-Por que 1863? É aínda un segredo para moita xente esta residencia?
-Este é un edificio de 1863, o ano que se publicaron os Cantares de Rosalía e que se pode considerar o do Rexurdimento literario galego. Cando abrín a residencia, chegáronme a preguntar se era unha residencia de anciáns! Imos pouco a pouco pero xa temos lista de espera. A Residencia 1863 naceu da conciencia de que non existe un recoñecemento do que é a produción literaria. Nin sequera se manexa este concepto, o de «produción literaria». Existe a produción escénica, a produción musical, a artística, pero de onde sae un manuscrito? De onde sae un libro?
-Por que hai que facerse a pregunta?
-A literatura é un dos factores que máis fan pola construción da identidade dun pobo. Os nosos fillos estudan a literatura, pero, fíxate que paradoxo, a literatura fixérona uns señores e unhas señoras sen ter grandes apoios, pola súa conta. En cambio, os seus logros contribúen a un patrimonio colectivo valioso. A parte máis grande da axuda ao mundo do libro vai dirixida aos empresarios. Non hai axudas destinadas á verdadeira fonte da literatura: os escritores e as escritoras.
-Entón, aos autores pásalles un pouco coma aos gandeiros co leite?
-Totalmente. É unha especie de «ti plantas as patacas e douche cinco pesos, e eu vou comercializalo, facer unha marca e sacar cartos, pero cartos para ti non hai». Sen escritores non hai literatura. Sen ese esforzo persoal, non hai ese patrimonio colectivo que contribúe á construción nacional. Aquí o que hai é un pequeno e precario sistema de premios. Unha vez que fixeches conseguiches facer o libro, preséntalo a un premio e, se tes moita sorte, palmadiña no ombro e toma dous mil euriños. E grazas!
-Non compensan os premios?
-Os premios están moi ben, pero hai que atender ás necesidades reais dos escritores. Fíxenme máis consciente desa necesidade ao experimentar catro bolsas de creación en residencias no estranxeiro: na illa de Rodas, en Grecia; en Múnich; na provincia de Beijing, na China; e no castelo de Hawthornden, en Escocia. Foron oportunidades importantes, nas que sentín que se me estaba apoiando na creación. Non teño que ir só aos países nórdicos máis avanzados para ver que é o ideal en axudas á produción. Desde os Balcáns ata México teñen bolsas de creación. En España isto chegou a habelo nos anos 80, e acabaron en 1997.
-E dende aquela?
-Acaban de convocarse por primeira vez no milenio. Son unhas axudas de 5.000 euros concebidas para que, durante un ano, te concentres no teu proxecto de creación literaria. En Holanda a axuda está entre 20.000 e 30.000. No País Vasco saíron hai tres anos as bolsas de creación e andan nos 7.000. En Galicia, seguimos sen ter bolsas para a creación. Neste contexto, estar nunha residencia durante un mes pode significar un balón de osíxeno. Unha residencia permítelle ao autor afastarse das distraccións e quefaceres do día a día para entregarse de cheo á súa obra de creación. Podes ser escritora as 24 horas do día. É tan produtivo que nun mes sacas o que nun ano enteiro na casa. Nunha residencia, dúchaste cos teus personaxes!
-A inspiración está fóra da casa?
-Eu no meu despachiño da casa xa non son capaz de escribir poesía. Inflúenme os espazos. Versos no despacho do ordenador... non. Unha residencia de escrita é como unha táboa rasa, sen pasado pero chea de futuro, unha folla en branco. O vínculo que estableces co lugar onde creaches non se parece a ningún outro. E, aínda que sexa un tópico, é estimulante que o autor saia da súa zona de confort. Incomodarse é un motor, unha faísca que acende a máquina. Agora cada viaxe internacional que estou facendo [no 2019 fixo unhas 20] estouna capitalizando, tendo unha reunión con alta xestión cultural para promocionar o proxecto e establecer os convenios e colaboracións que sustentan as estadías. Sería marabilloso tamén contribuír á proxección exterior da literatura galega ofrecendo a oportunidade de crear en enviar a residencias estranxeiras aos nosos escritores e escritoras. Pero aí teríanme que axudar as Administracións locais.
-Cantos autores recibiu neste primeiro ano de vida a Residencia 1863?
-Inaugurouna hai un ano Raúl Zurita, o que foi un orgullo para nós, e despois houbo autores da República Dominicana, de Bolivia, de Holanda... O último en vir é o novelista, guionista e cineasta Iva Pezuashvili, gran promesa da literatura xeorxiana. Na Coruña atopan un equilibrio entre o sosego e a vida cultural. A cidade axúdanos a acollelos, procuramos que poidan ter contacto coas actividades culturais da cidade. E, se o queren, que participen do lecer, como pode ser ir a un concerto, o teatro, museos... ou un partido do Dépor. Houbo autores que se afeccionaron ao Dépor cando viñeron. E hai autores que presumen do tempo da Coruña. Todos os que veñen levan unha semente de namoramento con Galicia.
-Podería vir á residencia a escribir unha autora co seu bebé?
-Por que non? Sobre todo, se é capaz de escribir!
«Dáme pena que outras literaturas con menos calidade ca nosa estean acadando máis logros»
-A súa xestión cultural róuballe tempo á creación. Por que o fai?
-Porque sinto o compromiso do gremio, da literatura galega, da nosa identidade cultural. Creo moito na literatura que se está a facer en Galicia. Estase vendo que a poesía galega contemporánea é referencial. Creo na súa calidade, na súa diversidade, na súa capacidade de risco. O que me dá pena é que outras literaturas nacionais con menos calidade estean sendo máis promocionadas e acadando máis logros. Falta conciencia de comunidade. Deberiamos agremiarnos de forma máis forte para dar o salto dunha cultura militante a unha industria cultural. É o que falta. Estamos apoltronados nesa militancia, e a cultura que se sostén na mera militancia non é sostible. Ser pioneira en Galicia é inventar o camiño, ter que poñer ti o empedrado.
-Sente que aos autores galegos se lles quere pouco na casa?
-Por parte dos poderes públicos non hai autoestima, non hai unhas intencións política e económica que camiñen da man.
-E o público? Teñen que vir aínda de fóra a dicirnos a valía do noso?
-Para nós, que o produto literario sexa do país, ao contrario que pasa co queixo ou coas patacas, non incrementa a valía, parece que rebaixa. E traballar coas Administracións locais está sendo máis difícil que coas estranxeiras, sobre todo polo exceso de burocratización.
-Que distingue á literatura galega?
-Hai unha ambición creativa que non é subsidiaria de nada.
-Que lle parece a proposta de Manuel Rivas de converter a Lorca en homenaxeado o Días das Letras?
-Interesante. Lorca é un autor incorporado ao corpus da nosa literatura dende que escribiu os Seis poemas gallegos. Sería máis un golpe de efecto. Se se lle dá o enfoque axeitado, pode ser interesante polo feito de sinalar a atracción que exerce a tradición lírica galega, capaz de chegar a autores foráneos. Isto fala do prestixio da nosa literatura. Recentemente, todo un premio nacional de Poesía como é Juan Carlos Mestre, do Bierzo, lanzouse a escribir un libro en galego en Espiral Maior, 200 gramos de patacas tristes. E Miriam Reyes tamén publicou un poemario en galego, Sardiña. Estas abordaxes só se explican cando a lingua e a tradición literaria teñen un grao de prestixio. Toda a incorporación da perspectiva de xénero, de voces de mulleres que está vivindo a poesía española, en Galicia leva 20 anos de adianto. A eclosión de poetas mulleres dos 90 de Galicia (Lupe Gómez, Olga Novo, Emma Pedreira...) anticipa o bum feminista de España. Eu nos días optimistas penso que de certo complexo de inferioridade noso pode nacer un pulo. Ás veces canto máis referendado estás, máis autoindulxente es.
-Benedicta Sánchez, a nosa Goya Revelación por «O que arde», dixo que sentía a Galicia máis como unha madrasta que como nai. Comparte a percepción?
-Non diría iso, pero ás veces pode resultar severa. Galicia é como unha nai pobre e con certa falta de autoestima. É coma se che dixese: «Para que vas estudar unha carreira? Mellor segue coas vacas, que non che van dar oportunidade de nada».
«Hai anos vin moi frivolizada a lectura da miña obra, teño hemeroteca que proba o sexismo, o paternalismo, a ollada que pousa no superficial»
-Que lle dá folgos 25 anos despois?
-A esperanza; a propia arte, que é o suficientemente enerxizante, que compensa o esforzo e paga a pena, e o público.
-Ás mulleres aínda se nos xulga hoxe máis polo físico que polo demais?
-Pode ser... pero en todo caso diso non podemos ser culpables nós. Se a ti te chama máis a atención o meu corpo que a miña escrita, faite ti responsable diso.
-Sufriu moito machismo na cultura?
-Claro. Eu vin frivolizada a miña obra. Teño hemeroteca, con documentos como «Yolanda Castaño, la poeta con cara de modelo más guapa y atractiva de Galicia», que proban o sexismo, o paternalismo, a condescendencia, a mirada que pousa os ollos no superficial. Pero o colmo é que diso che fagan responsable a ti.