Todos nos sabemos mortais, iso é indiscutible. Pero todos vemos a morte como algo alleo que a nós non nos atinxe. A morte ocórrelle aos demais. Non vai con nós. Ese sentir quizais sexa un bo escudo que inventaron os humanos. Sirva de exemplo do antedito a comentada conversa que mantiveron hai pouco nun aeroporto, cos micrófonos abertos, os autócratas Xi Jinping, chino, e Vladimir Putin, ruso. Dicíanse un ao outro que a ciencia ía estar do lado deles, que faltaba moi pouco, un chisco, para que eles puidesen duplicar os seus anos de vida. Só lles faltou falar do seu próximo lifting! Vaia desgracia para os seus pobos se acadan o falado!
A respecto da morte, a iconografía que nós temos en Galicia en igrexas e cemiterios é rica e variada. Estivemos vendo, este verán, un grupo de amigos, pinturas medievais en igrexiñas da provincia de Lugo. Nelas a morte non aparece danzando, armada da súa gadaña como acostumou, cando a peste negra, presidindo as procesións. Pola contra, a súa representación aquí ten trazos expresionistas que acaen moi ben cos nosos gustos actuais.
A respecto dos cemiterios...
Estamos no tempo de facerlles unha visita. Amais dos vencellos familiares, esta luz outonal, estes días melancólicos, empurran a visitalos. Canda nós, os versos do poeta que retratan a eternidade: «Os mortos baixo as ortigas encontraban nos seus soños o ceo que soñaran».
En calquera lugar recóndito hai un cemiterio sorprendente. No meu pobo, no cemiterio da parroquia de Cambeda, hai unha lápida cunha inscrición que está pedindo que a descifren. Axiña iremos vela. Máis cedo que tarde temos mentes de coñecer o cemiterio indiano de Ourol, tamén na provincia de Lugo; acaban de enviarme un vídeo que mostra a súa rica imaxinaría.
Pero a min, quizabes por deformación profesional, o que máis me intriga é ver a morte a través do prisma da literatura.
Un dos contos máis antigos da historia da literatura é un conto persa que foi recompilado por un erudito francés, orientalista, no século XVII. Titúlase O criado e a morte. Di así:
O criado máis fiel chegou á casa do seu señor trasposto e todo demudado.
—Señor, esta mañá vin a morte no mercado. Fíxome acenos e carantoñas e profería ameazas contra min. Señor, préstame o teu cabalo máis veloz que quero fuxir, quero escapar para a cidade lonxana de Ispahan.
O señor deulle o seu cabalo ao criado e, picado da curiosidade, tamén el se achegou ata o mercado onde, deambulando por alí, atopou a morte.
—Por que ameazaches ao meu criado con xestos tan terribles que o aterrorizaron?, preguntoulle.
—Non ameacei ao teu criado. Ao contrario, quedei tan sorprendida ao velo que me embargou o estupor. Como este home está aquí —díxenme— se esta tarde teño cita con el na lonxana cidade de Ispahan?
Castelao, pola súa orixinalidade, é un exemplo relevante do tratamento da morte. Quedémonos cun apuntamento: cando, ao final do conto O retrato do seu libro Retrincos, momento culminante, a Melchor, o taberneiro lle morre o seu fillo, Castelao personifica a parca e escribe sinxelamente, sen reviravoltas: «A morte viñera».
O escritor Xabier Docampo ten unha folla nun libro seu onde explicita os seus medos. Escribe respecto á morte:
Eu teño medo...
A non morrer nunca.
A morrer pronto.
A morrer estupidamente nunha estrada.
E se vai de medos vennos á memoria o conto El miedo de Valle Inclán, no libro Jardín Umbrío.
O Prior de Brandeso négalle a absolución a un adolescente que se amedrentou.
—¡Yo no absuelvo a los cobardes!
O conto remata así:
Las palabras del Prior de Brandeso resonaron mucho tiempo en mis oídos. Resuenan aún. ¡Tal vez por ellas he sabido más tarde sonreír a la muerte como a una mujer.
Nós, sen ter que sorrirlle, avogamos por unha morte digna. Estamos ao seu favor. Pero estamos aínda máis a favor dunha vida digna e consciente para podermos disfrutala. É de sabios saber que para encontrarse coa morte sempre hai tempo.