Lo que las urbanizaciones sepultan en el «escuro» Oleiros: de las bestas de Bastiagueiro al «problemático» Perillo
OLEIROS
El progreso y la llegada incesante de nuevos habitantes son una amenaza para el patrimonio inmaterial más desconocido del municipio
30 oct 2022 . Actualizado a las 18:32 h.«Oleiros exemplifica un dos tipos de concellos que máis risco teñen de perder a súa toponimia tradicional», avisa la Real Academia Galega (RAG). La institución desembarcó ayer en el municipio con la campaña Toponízate. Falámosche dos nomes da túa terra. Un programa de divulgación que también busca colaboradores locales en la misión nada fácil de rescatar microtopónimos.
En esta localidad en expansión, la RAG avisa de un peligro colateral al progreso: «Nas últimas cinco décadas a súa poboación triplicouse: dos poucos máis de 10.000 habitantes en 1970, aos 36. 962 no padrón do 2021. Estes desenvolvementos urbanos levan á desaparición de amplas extensións de terras, coa consecuente perda da súa microtoponimia».
Urbanizaciones en leiras
Las urbanizaciones han ocupado «leiras, montes, camiños ou regos», enumera la RAG. «Oleiros está cheo de segundas residencias, a súa poboación de hoxe e a de hai 100 anos son moi diferentes», cuenta el experto en toponimia Gonzalo Navaza.
Direcciones que se renombran, a veces por el «prexuízo urbano de pensar que o rural carece de historia», desliza, cayendo a menudo en la toponimia conmemorativa u honorífica, una tendencia sobre la que alerta la propia ONU. Pero, no todo está perdido.
La aplicación de recogida de topónimos de la RAG ya lleva rescatados 50.000 nombres en Galicia. Y, además, «temos as fontes escritas», recuerda Navaza. Y, aunque los microtoponimos son valiosos, son «os nomes de extensións máis grandes, parroquias, concellos, comarcas... os que sobreviven máis séculos e gardan máis información».
En la charla impartida por Vicente Feijoo se desvelaron las historias que esconden los topónimos del concello gracias a las investigaciones de Gonzalo Navaza.
«En Oleiros temos un alto número de topónimos prerromanos. Son os máis escuros porque corresponden a un estrato lingüístico que aínda non coñecemos. Sobre todo, os que derivan de palabras que non conservamos», explica Navaza. Al revés de lo que pasa con Carballo, por ejemplo, también perromano (es decir, de origen no latina).
Bastiagueiro, zona de bestas
Dexo, Maianca, Serantes o A Barcala son prerromanos. También Perillo. «É bastante problemático pola terminación illo. É posible que sexa unha variación de ello e que derive de pedra ou de Pedro», dice Navaza. El Nós de San Pedro puede venir de «noz», como aparece en escritos medievales, pero no se sabe si por el fruto o si es un caso de homonimia.
Bastiagueiro es otro de los patronímicos curiosos. «Probablemente sexa un derivado do latín besta. Bestiego é un tipo especial de toxo, o que comen os cabalos. O bestigo é un insecto», detalla Navaza. Seguro que una de estas dos especies era abundante aquí.
Más reciente es Babilonia. «A súa orixe semella satírica. Os topónimos ás veces responden a bromas. A xente escoitaba falar de Babilonia nas misas. Pode que os seus habitantes tivesen unha característica especial», desvela.
Gonzalo Navaza, novo académico da RAG: «Temos máis topónimos que habitantes»
É un dos maiores referentes en Galicia en toponimia. Gonzalo Navaza (Lalín, 1957) ingresa o 5 de novembro como académico de número na Real Academia Galega (RAG).
-Cantos topónimos temos?
-Creo que se poden superar os tres millóns en Galicia. Temos máis que habitantes. No proxecto da Galicia Nomeada levamos recuperados medio millón.
-Hai topónimos condenados á controversia, como Oleiros.
-A etimoloxía ortodoxa, a oficial, dinos que é un sobrenome de oficio. Hai quen dubida porque non se conserva memoria deste oficio na zona. Pero, tamén é certo que os topónimos conservan máis memoria ca memoria da xente.
-Cal é o seu método de estudo?
-O primeiro paso para construír unha hipótese etimolóxica é ir ao historial dos rexistros escritos. De todo o que é susceptible de ser transmitido, herdado ou mercado hai documentación escrita. No mosteiro de Sobrado haina de máis de mil anos.
-Na Coruña fixo un dos seus descubrimentos: o nome da cidade.
-O da Coruña era un enigma. Sabiamos que tiña unha historia paralela desde hai uns séculos coa Coruña del Conde, pero demos coa hipótese que soluciona as anomalías de explicacións previas. Ata 1208 A Coruña era Faro. Alfonso IX rebautizouna. Facíao sempre que concedía unha carta foral. Foi quen lle puxo nome a Monforte, Viana ou Baiona. Nunca empregaba microtopónimos da zona, como se chegou a especular. Recorreu á literatura, á Historia Turpini ou Historia Karoli Magni, o cuarto libro do Códice Calixtino. Crunia foi unha das conquistas de Carlomagno en Gallecia.