Sés: «Hai pouca responsabilidade á hora de crear referentes orgullosamente iletrados, estamos exaltando persoas estúpidas»

ÁLEX LÓPEZ-BENITO

A carreira de María Xosé Silvar, Sés, (A Coruña, 1982) está experimentando un punto de inflexión. A mirada a estes tempos convulsos, estraños e impredicibles levouna a facer un disco minimalista ao que se xunta un libro e que se titula Nadando na incerteza. Sairá á venda o próximo 28 de novembro. «Isto non é unha transición dun réxime cara a outro réxime político ou sociopolítico, senón un cambio de paradigma global que transcende todos os ámbitos da vida», reflexiona.

—Hai unha necesidade especial de ser comprendida como para ampliar as cancións nun libro?

—Sempre tiven a mesma necesidade diso. Temos anécdotas moi graciosas de xente que, nos concertos, preguntaba: «Mira, desculpa, no disco tamén fala?». Como se o meu fose un disco de Eugenio ou de Gila. O disco como obxecto está morto e enterrado. Quería ofrecer algo de verdade, non vender por vender. Pero foi duro. Escribir dábame moito pudor.

—Hai artistas que din que cada oínte o interprete como queira. Eu penso que non; paréceme que está moi ben que o artista explique o que fai. Neste caso, é unha festa.

—Si, eu crieime tamén así, con xente que explicaba. Non era excluínte. Os textos non son exactamente explicacións. Son máis unha sorte de disertación sobre determinados motivos dos temas. Pero non creo que exclúa que ti teñas a túa propia relación con esa canción ou que lle deas outro significado. A min esa necesidade de ser comprendida foi o que fixo que eu sempre me comunicase moito co público e introducise as cancións. Gustábame cando Víctor Jara facía iso: entendía a canción doutra maneira. E creo que o que se comprende e se abarca é o que pode crear unha verdadeira ligazón emocional.

—Levas tempo falando da importancia de escapar dos dogmas e de vivir nos matices. No libro escribes: «Matizar considérase impertinencia, debater, alta traizón», di. Como convive nun mundo que premia os extremos?

—Cando todo o mundo pensa igual, quizais ninguén pensa de verdade. Eu creo que as persoas que se atreveron a pensar, e sobre todo as que se atreveron a dicir a verdade, sempre resultaron inadaptadas. Cada vez é máis habitual a adscrición puramente temperamental. Xa case non se opina nin se xulga nada en si mesmo: a xente é hooligan do que sexa. Iso é terrible, porque eu creo que a esquerda, na que me posiciono, existiu e caracterizouse sempre pola actitude crítica. Sen esa actitude non existiría.

—Ao matizar pódese pensar que se traizoa a propia ideoloxía?

—Non teño outra ideoloxía cá actitude crítica perante a vida. Por iso son de esquerdas. Penso no Che Guevara. Cando fixeron a revolución despois do 59, por mor da dependencia económica, empezaron a adoptar os manuais soviéticos. Houbo unha forte discusión con Fidel. Díxolle: «Non fixen unha revolución para dicirlle á xente o que tiña que pensar. Fixen unha revolución para ensinarlle á xente a pensar». Iso é o que sempre me levou a opinar o que opino. Penso, e sempre pensei. Paréceme preocupante que non se cambie de opinión nunca. Desconfío moito de quen non o fai: é moi probable que a súa opinión nunca fose realmente súa.

—De aí a importancia do erro, que aparece revindicado no disco e no texto. 

—A min paréceme que errar é unha putada porque doe e porque te avergoñas de ti mesma; polo menos eu si. Eu avergóñome dos meus erros, pero agradézolles: son os meus grandes mestres. Canto máis grande é o erro, máis mestre resulta. A miña posición é pragmática: imos aprender dos erros, non?

—Que erros cometeches na túa vida que se poidan dicir nunha entrevista?

—Moitísimos. Eu creo que as persoas temos tendencias. Por exemplo, hai quen tende, nalgún momento determinado, a calar; eu, en cambio, tendo a que se me quente a boca. 

—Si, e das que fala, non hai dúbida. 

—Cada un temos as nosas cousas. Iso non significa que unha palabra dane máis ca un silencio nun momento determinado. Eu errei en practicamente todo no que se pode errar. Errei en relacións. Creo que nas que menos errei, modestamente, foi nas amizades. Nas románticas errei, pero, bueno, perdón desde aquí, perdón e grazas. Porque con todas as persoas coas que compartín amor gardo sempre os recordos bos, non os malos.

—Nun dos temas falas é o de ser unha muller de clase traballadora. Dis que existes como tal porque houbo unha utopía antes que o permitiu. «Sigo escollendo a utopía porque o cinismo me aterra», escribes. É para ti unha necesidade emocional, de supervivencia?

—A utopía é a representación dunha realidade potencialmente mellor ca a actual, ou que para ti é mellor ca a actual. Hai pouco lin unha entrevista a Silvio Rodríguez: dicía que as revolucións non son perfectas, son necesarias. Os cambios tampouco son perfectos, pero son necesarios. As utopías foron necesarias para que eu puidese votar e que accedese á educación superior. Tamén para que persoas do mesmo sexo poidan ir pola rúa da man e que xente máis escura ca nós teña os mesmos dereitos ca nós. En algunhas latitudes, non en todas, pero si con máis dereitos. O que digo nese texto é que o máis intelixente, con perspectiva histórica e sen romanticismo, é considerar o que considerou Marcuse: «Sexamos realistas, pidamos o imposible». Porque o que foi imposible antes, hoxe non só é posible, senón que é hexemónico. O sufraxio universal era unha realidade impensábel. Hoxe é impensábel que un país que se considere civilizado non o teña na súa constitución. Non me gusta a tendencia ao cinismo. Cambiar de opinión está moi ben, pero o que non me gusta nada é que, ante os desencantos que todos experimentamos, se es minimamente sensato convértaste nun cínico. Non todos somos iguais. Que en todos os bandos haxa precariedade ética non significa que todo o mundo sexa igual. Non me gusta o cinismo. Non creo que haxa loitas inútiles nin que todo vaia seguir sempre igual. Non creo que haxa que desconfiar de quen presenta, a priori, unha ética superior á media. Iso si que me molesta. Vin caer torres moi altas respecto diso, e fastidioume moito. Persoas que tiñan unha visión da vida similar á miña, que valoraban a oposición á mente, e de repente convertéronse en cínicas. Creo que, entre outras cousas, porque esqueceron os seus privilexios. Temos que ter moi presentes tanto os nosos erros como os nosos privilexios. Parte do que temos, esa falsa meritocracia, ese conto non é certo. Non o gañamos por sermos mellores ca outros. Isto paréceme detestable. Se consideras que Tamara Falcó e unha refuxiada siria parten do mesmo lugar e que non hai ninguén ao volante. 

—Lembro que nun concerto dixeches que no pop comercial case todas as artistas femininas están erotizadas, mentres que nos anos noventa non era así e a xente tiña outros referentes entre os que elixir. Por que se chega a esa situación?

—O culto ao corpo é máis e cada vez maior. Non se chega a esta situación, sempre estivemos nesta situación. Nós vivimos o momento en que iso se paliou un pouco. En realidade non é que o momento actual sexa unha deriva cara a algo estraño, senón que nós vivimos o contrario, o momento nos anos noventa no que a xente se concienciou moito e no que se lle deu verdadeiramente importancia ao feminismo neste sentido. E había unha noción moitísimo máis realista do que era o feminismo, que non é a actual. E creo que iso se acabou simplemente. Acabouse. Nós vivimos o clímax da socialdemocracia a finais do século XX. Isto volveu con máis forza ca nunca e, evidentemente, no sector no que máis impacto vai ter é no feminino. Aínda que tamén o culto ao corpo masculino está gañando moitísimo terreo. Agora estamos inmersos no liberalismo máis atroz, no que non só somos individuos dentro dun mercado, senón que nós somos mercadoría. Isto volveu, e, evidentemente, no sector no que máis impacto vai ter é no feminino. Pero pensa unha cousa: cantas desas mulleres hipersexualizadas, con talento incrible, sobrevivirían a engordar trinta quilos?

—Nelly Furtado acaba de deixar de cantar precisamente por iso.

—Exacto. Entón a pregunta é: se ti, engordando trinta quilos, estás como artista fóra do mercado, que vendías? Que era o que vendías e que compraban? Adele non ten ese problema. Eu, probablemente, tampouco. Ninguén fala do teu talento. Ninguén o pon en cuestión. Ninguén o pon en tea de xuízo. A pregunta é: que vendías?

—Que sintes cando ás veces se lle dá a iso un envoltorio de empoderamento feminino?

—É o mito da libre elección. Ás veces vou a falar con rapazas. Teñen moi asimilado ese discurso de que son libres e de que se visten de determinada maneira ou se sexualizan porque queren. Entón eu dígolles: «Ah, entón estamos de acordo en que a anorexia non é unha enfermidade». Elas quedan moi desconcertadas. Din: «Pero que ten que ver iso?». Como que que ten que ver? Como imos considerar a anorexia unha enfermidade desde ese punto de vista? É incoherente. Se ti consideras que fas iso porque queres, imos agora ao CHUAC, ao hospital, onde están as rapazas con 32 quilos en paliativos. A ningunha delas se lle puxo unha pistola na cabeza para deixar de comer. Entón digo: existe unha superestrutura político-ideolóxica que di que ti, se estás gorda, non es desexable; que ti, se estás gorda, dás noxo. Existe ou non existe? Si. E esa superestrutura evapórase de repente para o resto das cuestións. E entón, por un momento, calan, e despois din: «Pero non é o mesmo». Aí está tamén a súa xuventude, non? A ausencia de lecturas, que cada vez é maior; o impacto dos dispositivos, que minguan moitísimo a nosa capacidade de concentración e, polo tanto, a nosa capacidade de enfrontarnos a un texto profundo e complexo e a ideas profundas e complexas. Son as ideas nas que se basea todo o cambio positivo, pero que, evidentemente, son máis aburridas ca escrolear. 

—No disco «Lux», Rosalía exalta o chamado «volcel», un celibato voluntario feminino que, no seu caso, xoga coa idea da monxa de clausura. Ves nesta postura algo revelador? 

—Revelador en que sentido?

—Hai xente que está vendo unha resposta feminista ao momento actual.

—Feminista? En serio?

—Hai textos de opinión que din que chega un punto no que xa non é posible a convivencia cos homes. Entón, aparece a idea da clausura e do retiro. Que pensas?

—Acábome de acordar dunha frase que nos dicía o meu profesor de Gramática para alimentar a nosa actitude crítica: «Non esquezan nunca que o papel terma do que lle poñen enriba». Eu creo que Rosalía é unha muller cun talento estratosférico para a música e para o márketing. Creo que podería acabar aí. Ela é moi consciente de que hai unha volta case ao teocentrismo. Hai un avance incrible en América en xeral do evanxelismo. A xente evanxélica é máis explícita. Isto vívese con moitísima naturalidade, e o mercado americano é un mercado crente. Por outro lado, o fetiche da estética católica non é ningunha novidade: iso xa o fixo Madonna no seu momento. Non lle resto mérito a Rosalía, pero é certo que os rapaces non teñen a Madonna na súa hemeroteca e non ven isto como algo tan transgresor. E non o estou a criticar, só que me sorprende moitísimo o que me estás dicindo. Como se pode considerar, desde que óptica absolutamente capciosa, ese concepto que mencionas... como é?

—O celibato voluntario.

—O celibato voluntario é algo feminista? Primeiro, o celibato non é unha cuestión de mulleres, é unha cuestión humana que engloba, entendo eu, a ambos sexos. E despois, considerar que non tes relacións sexuais ata o matrimonio, ligarte cunha persoa coa que nunca compartiches intimidade… Creo que unha parte importantísima dese coñecemento está anulada. Iso é unha exaltación da nosa propia escravitude, que liga moito con todo o demais. Que hai hipersexualización. É máis do mesmo. É un pouco máis do mesmo.

—«Non quero seguir mirando porque quen mira ten dor», canta noutra das súas novas cancións. En que lugar persoal estabas aí?

—Ás veces pensas: «Se fose un pouco máis normal, que feliz sería». Supoño que todos temos nalgún momento ese pensamento, sobre todo cando hai unha inadaptación que forma parte da túa vida desde que tes uso de razón. Iso está na cultura popular. Estaba no mesmo punto en que estou sempre. O que pasa é que ese punto ás veces o levo dunha maneira e ás veces doutra. Pero eu sempre utilizo o sentido do humor. Para min o humor é básico na vida. 

—Cal é a súa visión xeracional?

—Vemos un mundo que probablemente sexa xa peor nalgúns aspectos. A onde nos vai conducir, non teño nin idea. Eu penso que hai un mundo máis precario a nivel humano. É importante ser boa, pero non buenista; eu son cero buenista. Ese rollo de falar sempre intentando non ferir sensibilidades está televisando a estupidez e necidade cada vez máis. Creo que hai pouca responsabilidade agora a ahora de crear referentes orgullosamente iletrados. E isto non é snobismo, non, non o é. Creo que hai que responsabilizarse un pouco. Eu si que creo que a televisión marca o que ti ves e non ao revés. Hai un empobrecemento cultural evidente, que se retroalimenta con isto, con esa tendencia de que todas as opinións son igualmente válidas. Pero en que momento? Ti agora mesmo diagnostícanche un cancro de páncreas en estado catro e a ti importache o mesmo a miña opinión ca a do mellor oncólogo de Londres? Todas as persoas son respectables, pero non todas as opinións son respectables. Nas letras é como que é máis agudo, máis grave ca nas ciencias. A ninguén se lle ocorre discutir cun enxeñeiro de camiños, pontes e canais como facer un arco, pero a unha persoa que se licencia en filosofía, ou en antropoloxía, ou en socioloxía, considérase que son licenciados en nada. Como se as estruturas sociais non fosen tanto ou máis complexas ca as estruturas arquitectónicas. Máis, porque polo menos o cemento non se move, non muta. Vivimos nese mundo en que vale todo. A min non me gusta construír este tipo de discurso e estamos exaltando persoas estúpidas.

—No 2005, Victoria Beckham dixo que nunca lera un libro. Foi moi polémico no seu día, pero agora parece a antesala dos «influecers» nesa mesma liña con gran notoriedade. Un camiño case distópico.

—Porque teñen atención, que é o que se valora hoxe en día: a túa capacidade de conseguir atención. Ti poste a comer merda, gravas un vídeo e vas ter 20 millóns de persoas que van estar encantadas de verte. Pero en serio consideras que comer feces é algo admirable?

—En «A noite da deserción» falas da última noite coa súa parella antes de separarse. Honestidade brutal, coma Calamaro?

—Eu son brutalmente honesta [ri].

—Pero isto é un paso máis alá.

—Aquilo foi difícil e triste, pero tamén bonito. Cando as relacións entran en dinámicas nocivas, que todos en algún momento podemos experimentar, normalmente ambos somos culpables diso. Cando se entra neste estado de putrefacción hai que renderse ao obvio. Isto está na cruzada e hai que cortar polo san. E fixemos isto, non? Durmir xuntos. E levantarse e separarse. Agora miro para atrás e digo: «Buf, vaia!».

—É case cinematográfico.

—E tardamos anos en vernos. A min paréceme superbonito. De feito, quédame das relacións sempre o bonito. En xeral, sabes? E miro para atrás e digo: «Que bonito vivir isto!». Sabes unha cousa sobre a que eu reflexiono un montón? Sobre a cantidade de persoas que morren sen ter unha relación moi intensa con outro ser humano. Evidentemente, as relacións intensas poden ser de moitos tipos pero a compoñente física da relación romántica leva iso a outro nivel. Entón, sempre penso: «Eu vivín amores bestas, bestiais, eh? Estes cinematográficos. E digo: «Deséxollo a todo o mundo». De feito, creo que se iso o vivise todo o mundo, a sociedade sería mellor, porque a sociedade non deixa de ser un agregado de individuos. Hai unha frase moi boa, un refrán castelán moi bo. Os casteláns son moi bos facendo refráns. Que di: «El diablo satisfecho es una buena persona». E eu creo que pouco satisface máis na vida ca un amor correspondido.

—Nunha entrevista no 2023, falando do tema «Para cando eu morra», comentabas que desexabas un amor para sempre. Non criticabas o amor romántico en si, senón o tóxico. O matiz é importante, porque hoxe parece un mantra iso de que «o amor romántico é o peor». Como se relaciona co que expresas nas túas cancións?.

—É que iso ten moito que ver co que falabamos antes do cinismo. É dicir, que a decepción teña que levar o descreemento. A durabilidade dun amor depende de moitísimos factores. Principalmente, da madureza das persoas. Pero tampouco, porque o amor é que é a hostia. O amor paréceme fascinante porque ti non podes decidir de quen te namoras. Senón, todos escolleríamos unha persoa idónea para nós. E non, ti ves un tipo todo chungo e, ostras, ese rollo de que te toque e que te rías, de que te chame e se che poña cara de parva, que sexas feliz abrazada a esa persoa…. Isto é misterioso. Eu creo que é enigmático. Das cousas máis enigmáticas que existen como seres humanos. É marabilloso. Non en van, o eixo sobre o que xiran grandísimas obras de arte, de todas as artes, é o amor. Canto non provocou obras de arte, tanto cancións como novelas, o amor romántico? O amor romántico en si dista moito de ser malo, para min. Porque é falible. Porque é humano.

—En «Maríalena» volves mirar os nenos. É unha constante en ti. Que che dá esa mirada?

—Esperanza e tranquilidade. Porque os nenos permiten que te liberes da desconfianza, polo menos durante un tempo, durante o tempo que pasas con eles. É a inocencia e a beleza. E iso namórame. Esa sensación de ausencia de impostura. É real. Reconcíliame un pouco coa existencia. 

—Ata que chega a adolescencia.

 —Ata que chega a adolescencia e despois ao revés. Cando pasas ese período, a xente maior tamén volve un pouco a esa sabedoría, de discernir, desta vez por experiencia e non por instinto, ou por ambas, o que é importante do que non o é. Porque iso é o que saben facer os nenos moi ben.

—Como foi a túa adolescencia tendo esta actitude vital? Agora chámalo «vitalismo racional» no libro. Non sei se entón era tan racional.

—Eu fun unha adolescente monster, con sobrepeso grande e coa miña cara. Entón non puiden permitirme ser unha yonki do prestixio social porque non podía acceder a iso. Eu dediqueime a estudar e, sobre todo, era a típica gorda simpática. Tiña moitos amigos, moitas amigas, e iso protexeume moito durante esa época, cando non representas ningún tipo de ameaza para os demais. Basicamente, foi a miña vida ata que empecei neste oficio, e as miñas relacións amicais coa xente eran marabillosas. A miña nai di que eu non tiven pavo, que fun sempre igual. O que lembro era unha clarividencia a certos niveis, que me provocaba moitísimas preguntas e, sobre todo, vía incoherencias. E aí foi, por exemplo, polo que decidín comezar a falar galego e cousas así, porque era unha rapaza criada en español. Agora teño 43 anos. Con 15 anos non era como son agora. Era o suficientemente curiosa e inadaptada como para buscar na cultura unha balsa. Sempre digo que estudei para ver se aí estaba a explicación de todo. Dixen: «Ostras, hai que seguir lendo, seguro que atoparei». E cando levas moito lendo, dáste conta de que non só iso non vai suceder, senón que vai ser moi difícil, que incluso pode ir a peor.

—Falas de ser unha inadaptada e moitas veces. É un requisito ser inadaptado na adolescencia para logo ser artista? Porque é un patrón que se repite moi a miúdo. 

—Eu non creo que sexa un requisito, pero axuda. Creo que algo que caracteriza aos artistas é ter un sistema propio de pensamento. É máis doado telo cando non te sentes cómoda no hexemónico e ves esas incoherencias. Se temos en conta que a arte, por definición, é a materialización de sentimentos e pensamentos, probablemente, se hai algún ámbito no que ser único é fundamental, non só é importante, senón que practicamente o único importante é na arte: ser diferente. Unha das cousas que me sorprendeu cando cheguei á música, foi ver que había unha vontade brutal por destacar e por parecer non normal, cando eu levo toda a miña vida intentando ser normal. Creo que hai xente que non pode fuxir de non selo. Aínda que queiras, non poderás ser un pouco máis normal, porque sempre falo, abro a boca e xa lío sen querer. Eu creo que, igual que non se pode fuxir dunha cousa, non se pode fuxir doutra. «To be or not to be», dicía Shakespeare hai moitísimos anos: «That's the fucking question».

—Un disco tan esencial como este semella pedir concertos mínimos. Como van ser eses concertos que empezan no 2026? 

—Cunha banda de primeira división: Sabela Galbán (acordeón, flauta, percusión e voz), Hirahi Afonso (timple canario e guitarra), Tito Calviño (guitarra) e Mayfer Pinto (percusión). Imos cinco, con moita ilusión. Eu creo que é unha banda moi boa, de moita calidade. 

—E xente no escenario. Importa iso no 2025? 

—Na era na que a xente se sobe ao escenario co Mac, para min importa. Eu creo que ao final, eu que me sinto un pouco xa empalagada de tanta sobreprodución e todo tan que digo: «Aquí apagan o Mac e aquí non hai nada. Aquí quedan todos en bragas». Aquí non hai Mac, aquí hai xente tocando, xente que leva moitísimas horas para dominar un instrumento a ese nivel. E fai moita ilusión isto, porque como consumidora creo que estamos deixando perder a importancia de ver músicos nos escenarios. A min, persoalmente, si que me asusta, porque isto pode ser un antes e un despois. E xa é o que ofrecemos neste espectáculo: creo eu, calidade musical.

—Outra nova incerteza destes tempos: os concertos sen músicos. Hai unos días Mikel Erentxun dicía neste xornal que nun festival era o único artista que non levaba nada gravado. 

—A ver, o primeiro que hai que ter en conta é que a música gravada ten unha historia curta, pero da que podemos sacar cousas en limpo. Cando aparece unha novidade tecnolóxica, sempre hai uso e abuso; normalmente primeiro é o abuso e o desprezo, logo o uso. Chamádelle reverb, chamádelle sintetizadores, chamádelle X. As artes, ou os seres humanos, necesitamos un tempo para medir isto. A min encántame Jorge Drexler e o seu disco Bailar en la cueva paréceme dos mellores discos gravados que existen. E en moita base, ben utilizado como todo, magnífico, como un compoñente máis. Pero ti vas ver un concerto de Drexler, e Drexler leva musicazos. El mesmo é un musicazo. Que sucede? Que non é entertainment, é arte, porque sempre hai que diferenciar entre arte e entertainment. A arte ten un punto de non dominio, porque o artista sempre vai ser artista, non se vai deixar dominar. Pero si é verdade que na música ou no cine, hai 50 ou 40 anos, a porcentaxe en entertainment-arte era un 50%-50% ou un 60%-40%, porque obviamente ninguén confunde Rambo con Un perro andaluz. Hoxe é un 90%-10%, sen esaxerar. E dentro do entertainment, este vai pola única lei que rexe todo: pola lei da oferta e da demanda. Entón, que sucede con isto? Que abarata os custos de forma brutal. Na industria musical do entertainment, esta tendencia pode chegar a erradicar ou converter en anecdótica a presenza dos músicos nos escenarios. Por suposto, é probable? Si. Esa é a miña opinión. Tendo en conta que a grande maioría do que vemos actualmente da música non é arte, é probable que cada vez se convirta en algo máis exótico e máis difícil ver músicos nos escenarios. Primeiro, por unha cuestión moi simple: os músicos tamén teñen o mal costume de comer e pagar facturas. Ver proxectos de moitos músicos nos escenarios, como pode ser a moda de seis ou sete músicos, ademais apachas… Cuidado, non de contratación. Isto vai facer difícil, porque existe capacidade de fidelizar, existe capacidade de convocatoria. E despois, a maiores, temos que contar con que van nacer xeracións que, ao mellor, non van valorar iso.

 —É que creo que estamos nese momento. Recentemente estivo en A Coruñá actuando Quevedo. O seu concerto tiña un despregue audiovisual impresionante, pero non había músicos nos escenarios: era todo gravado.

—Si, por suposto. Fíxate nunha cousa: falamos antes de Rosalía. Ninguén vai cuestionar a calidade musical de Rosalía, ninguén vai cuestionar a súa formación musical a todos os niveis. Sen embargo, Rosalía é unha das persoas que prescinde de músicos nos escenarios.

—A xira do disco «Motomami» foi sen músicos. 

—A min non me gusta o rol de «todo o tempo pasado foi mellor», porque todo o tempo pasado foi anterior. Pero é certo que antes había moitos músicos na música. Agora hai poucos músicos. Antes, para conseguir o respecto do gremio, necesitabas dar un nivel e ter calidade. Na actualidade, na música, practicamente non hai músicos. Como no xornalismo, practicamente non hai xornalistas. Entón, se Rosalía sacase o mesmo disco Lux, pero non tivese 30 millóns de seguidores, pasaría sen pena nin gloria. Non para o grande público, senón para a comunidade musical. Porque creo que o que se admira, incluso na comunidade musical, é a súa capacidade de xerar atención. O famoso é importante por ser famoso. Ser famoso é un traballo en si mesmo: ser capaz de congregar multitudes, dá igual que te apelides Kardashian ou que te apelides Chomsky. Isto paréceme incrible. Eu creo que a cantidade de músicos na música actualmente é tan baixa que parece que o está colonizando. Ata o punto de que contidos que a priori non caberían —o performático, o coreográfico— aparecen aí con catro bailaríns de apoio. Se eu poño agora de repente uns señores a bailar Tempestades de sal, estou convencida de que á xente tampouco lle sorprendería. Ti imaxínate isto nos anos 70: que saíse Paco Ibáñez con bailaríns. Había xéneros nos que iso era normal. Pero, de súpeto, Leonard Cohen, Dylan ou Serrat… Na actualidade está todo moi diluído, tan diluído que a ninguén lle extraña. Eu digo, moi en serio: se tivese un pouco menos de pudor faría o experimento social. Vamos quitar a todos estes señores que tocan, imos poñer un computador, vas cantando, o computador con dúas mans, cada un bailando unha milonga… e a ninguén lle sorprendería. 

—Sería un bo experimento que Sés fixera tamén un baile de TikTok.

—Eu non, eles si. Eu gaño moito sentada [ri]. 

—Os concertos serán con músicos, para o ano 2026. 

—Así será, con músicos. E así era, con músicos.

---

---

---