En Unha gripe cabaluda (Aira), a última novela de Bieito Iglesias, o inspector Marañao detense a sinalarnos que a expresión «estar bo», na fala de Ourense, lonxe de ter connotacións sexuais, serve para indicar que unha persoa de certa idade se conserva ben. Sendo neno, escoiteille por primeira vez esa sentenza a un veciño que abordou a miña avoa mentres paseabamos polo barrio. «Estás moi boa», espetoulle a queimarroupa. Superada a miña desconfianza inicial polas intencións do home, pronto comprendín que se refería ao farruca que se mantiña aquela estupenda señora que camiñaba á tardiña co neto da man, afectada por un incipiente alzhéimer. Ao corazón dun idioma só se accede por ósmose, a través da marabilla social. Xa na curva pechada da adolescencia, quero lembrar que co espírito dun explorador desorientado, dediqueime unha tempada a anotar nunhas fichas ese tipo de tecnicismos aurienses que lles expropiaba aos maiores pola rúa. Vocación literaria, supoño. Obsesión coa memoria, tamén. Aínda deben andar por algún sitio da casa, testemuño dun inocente adanismo. Non recordo cando deixei de facelo. Pero imaxino que algo tivo que ver o feito de descubrir que aqueles fraseos formidables, o pegamento da miña tribo, enchían as obras de Blanco Amor e dunha nómina de precursores —penso agora en Pé das Burgas, relatos dun granadino ourensán chamado Francisco Álvarez de Nóvoa— que tiveran o seu centro de operacións na cidade. Xa non cumpría o meu traballo de notario. O lunfardo que andaba na boca dos vellos estaba depositado nunha literatura por investigar. Abría as páxinas de A esmorga, falaba o Cibrán e comezaba o mundo: «Non señor, non lle foi eisí coma nise papel que léron, que os papéis teñen conta do que lle poñen enriba, anque non foi moito o que entendín». O paso do tempo fixo o seu labor: hoxe non queda nin o primeiro daqueles superheroes que, a base de cruzarse cunha veciña co sentido en retroceso, foron compartindo comigo un código secreto que gardo nos oídos. Marcharon hai décadas, igual que marchou a Sara, e iso que estaban todos moi bos. Reviso fotos da época e pregúntome como puido desencadearse esa hecatombe, se os homes eran duros coma Johnny Cash e as mulleres invencibles coma Nina Simone. Non entendo nada. Só sei que preciso seguir a partitura coa que viviron, e que tento interpretala por aquí igual que se ofrece a promesa dun viño novo.