As historias sublimes da emigración naceron na illa ou téñena como protagonista. Pezas que mesturan a dor coa luz caribeña
13 sep 2024 . Actualizado a las 05:00 h.Non debemos esquecer nunca que fomos un país de emigrantes e que non sempre quen agarrou unha maleta chea de soños foi quen de cumprilos. A literatura fornécenos historias anónimas daqueles que emprenderon un camiño de incertezas lonxe da terra en que naceron e, aínda que teñen moito de ficción, tamén se tecen cos vimbios da realidade. Ás veces exprésanse eses sentimentos no desterro; na Habana publicou Ramón Cabanillas o seu primeiro poemario, alí traballou como administrador do Teatro Nacional, que rexentaba o Centro Galego, e axiña comezou as colaboracións na prensa. Con anterioridade, na illa caribeña saíra do prelo «Follas novas», de Rosalía de Castro, onde a poeta se laiaba amargamente da sangría da emigración: «Este vaise i aque?l vaise, / e, todos, todos se van. / Galicia, sin homes quedas que te poidan traballar».
A Cuba tamén emigrara Xosé Lesta Meis, quen antes de dedicarse ao xornalismo, traballou nas plantacións de azucre, coma tantos outros. Na súa novela «Estebo», publicada na Coruña en 1927, achéganos a esas vivencias tan tristes de quen ten a obriga de abandonar a súa terra e buscar futuro noutra afastada, sen a certeza de poder regresar. En ocasións a vida que lles esperaba os emigrantes era dura, como relata Bibiana Candia en «Azucre», unha obra fascinante, pero tremendamente crúa, que conta como a pobreza obrigou, a mediados do século XIX, a algo máis de 1.700 rapaces a embarcar na Coruña rumbo a Cuba. Ían traballar nas plantacións, pero un compatriota aproveitou a súa vulnerabilidade para vendelos coma escravos. Marcharon de Galicia, onde só eran pobres, para vivir un inferno que, na maior parte dos casos, lles custaría a vida.
60.000 mulleres no século XX
Nun primeiro momento eran os homes os que cruzaban o Atlántico, pero no século XX calcúlase que arredor de 60.000 galegas chegaron á illa para traballar. Con frecuencia agardábaas unha vida de abusos, moitas delas eran captadas por mafias que as obrigaban a prostituírse. Algunhas destas historias cóntanse en novelas como «Sándalo», de María Xosé Porteiro, quen se achega á vida de Quina, Leonarda, Lumia, Shana, Rita, Rosario... e tantas outras.
Seguramente a través das súas páxinas moitas lectoras descubrimos a institución Hijas de Galicia, creada en Cuba en 1917 coa finalidade de protexer as mulleres emigrantes galegas, que estaban incluso desamparadas pola propia comunidade, pois o Centro Galego só ofrecía servizos sanitarios aos homes.
Os masóns, os negros, o racismo
«Sándalo» descóbrenos unha illa de nomes propios que nos resultan coñecidos: Fidel Castro, o Che Guevara, José Martín, pero tamén aquela dos masóns, dos negros, do racismo e do clasismo. A autora pasou a súa infancia en Cuba polo que recrea coma ninguén os espazos, os tempos e, como non, unha lingua chea de: guayaveras, jimaguas, pinga, bollo, solares, mojito, mija... Nun momento da narración dise que o papel das mulleres na emigración é «igual de invisíbel que na terra que deixaron atrás». E doe, pero a literatura bota sobre elas luz.
Con anterioridade, Rosa Aneiros achegounos «Sol de inverno», unha novela onde descubrimos esa emigración da que tan pouco se ten falado, a dos fracasos, a que coñece a violencia, o abuso, a discriminación e faino tamén dende unha perspectiva feminina. Alí está Lola, que chegou con só 15 anos á illa e a obrigaron a prostituírse, ela conseguiu saír desa vida, pero tomou a decisión de renunciar ás súas orixes para que fose máis doado encaixar nunha sociedade clasista. Logo está Mercedes, quen loita polos dereitos das que, igual ca ela, cruzaron un día o Atlántico.
Outro autor que escudriña nas fibras da emigración cubana é Xavier Alcalá, en obras como «La Habana flash», «Verde oliva» ou «A capital do mundo». Tamén Llerena Perozo Porteiro lévanos a Cuba da man de María García, quen rememora unha vida marcada pola guerra e a emigración «n’Os anos tranquilos». Como o Migueliño de Castelao, tiña de seu pai a imaxe idealizada do emigrante, pero esvaeuse cando regresou de Cuba enfermo e alcolizado, polo que agradeceu que aos poucos meses morrese.
Hai tantos relatos como persoas cruzaron o Atlántico, a literatura ábrenos unha ventá a ese mosaico enriquecedor da emigración galega, da que Cuba é só unha peza.