O enterro da sardiña

Francisco J. Franco del Amo

LA VOZ DE LA ESCUELA

Celebración dunha sardiñada popular na localidade coruñesa de Mera con motivo das festas populares
Celebración dunha sardiñada popular na localidade coruñesa de Mera con motivo das festas populares PACO RODRÍGUEZ

As poboacións atlánticas do popular peixe están en situación crítica

22 nov 2017 . Actualizado a las 05:00 h.

A posibilidade de peche ameaza a pesca da sardiña en España e Portugal e pon en xaque o sector en Galicia. Alarmada polo último informe do Consello Internacional para a Explotación do Mar (ICES), a Comisión Europea pediu a ambos os países que adopten medidas urxentes para recuperar as poboacións atlánticas de sardiña. O ICES cre que non será suficiente con frear as capturas e aconsella unha veda indefinida no Atlántico e o Cantábrico. O peche, que algunhas fontes establecen en 18 anos, suporía a ruína para as flotas do cerco españolas e portuguesas, polo que o máis probable é que os Gobernos de ambos os países opten por unha redución importante das capturas, e non por prohibir totalmente a pesca. Así o apuntou recentemente a ministra española de pesca, Isabel García Tejerina. A decisión final adoptarase no Consello Europeo de ministros de Pesca de decembro. Ata entón, España e Portugal deberán pórse de acordo para propor un plan de xestión para a pesca da sardiña moito máis eficaz que o actual.

SOBREEXPLOTACIÓN

O peixe é a principal fonte de proteínas para gran parte da poboación mundial. De feito, dos peixes e mariscos proveñen o 15 % das proteínas animais consumidas polos seres humanos. En Europa, Portugal e España encabezan a lista de países consumidores. Cada portugués come anualmente 55 quilos de peixe, fronte aos 46 quilos que consome cada español, cifras moi lonxe da media europea, que é de 25 quilos anuais por persoa.

Houbo un tempo en que a actividade pesqueira estaba restrinxida aos ríos, lagos e zonas costeiras. Pero, conforme o avance tecnolóxico o foi permitindo, empezáronse a explotar zonas do mar situadas augas dentro. A procura e explotación destes lugares estivo impulsada pola demanda de alimentos ricos en proteínas que fosen baratos e á vez o suficientemente abundantes como para alimentar a unha poboación de seres humanos en rápido crecemento.

As zonas do mar ricas en recursos e nas que resulta posible e rendible pescar coñécense como caladoiros. Da súa explotación dependeu historicamente a economía de moitas nacións. Na actualidade, moitos dos caladoiros máis rendibles están a piques de esgotarse. As especies comerciais que se capturan neles poderían extinguirse por completo, xunto con aquelas outras que dependen delas para subsistir. Nas análises mais recentes, a FAO (Organización das Nacións Unidas para a Alimentación e a Agricultura) concluíu que o 75 % das reservas pesqueiras das cales existían datos estaban ou ben totalmente explotadas ou ben sobreexplotadas e devastadas.

Caladoiros

A maior parte dos bancos pesqueiros do mundo están situados sobre a plataforma continental, onde a abundancia de nutrientes permite a produción de alimento vexetal en cantidade suficiente para manter todos os niveis da cadea alimenticia mariña. Os nutrientes que aparecen en augas da plataforma proceden do océano profundo e emerxen por mor dun fenómeno natural coñecido como afloramento. Moitos dos bancos pesqueiros máis ricos do mundo, como o de Perú ou os do suroeste e o noroeste de África, coinciden con zonas de afloramento. Cando este deixa de producirse, como sucede por efecto do fenómeno meteorolóxico El Niño na costa peruana, a pesca decae dramaticamente.

Outros bancos pesqueiros importantes atópanse alí onde a plataforma costeira é moi ancha, como é o caso dos grandes bancos da costa nordés de América ou dos caladoiros do mar do Norte. Nos grandes bancos prodúcese ademais unha circunstancia excepcional: alí a corrente fría do Labrador e a tibia do Golfo únense creando unhas condicións especiais que permiten o crecemento masivo de plancto, que é a base da cadea alimenticia oceánica. Por iso é polo que se coñecen e explotan desde antigo e constitúen uns dos caladoiros máis importantes do mundo (cando Giovanni Caboto, alias John Cabot, navegante veneciano, regresou da súa viaxe ao Novo Mundo, patrocinado polo rei inglés Henrique VII, contaba que nos grandes bancos da costa de Terranova os peixes eran tan abundantes que podían ser recollidos directamente nunha cesta).

Aprender da historia

A actual crise da pesca da sardiña non é algo novo. No Atlántico e o Cantábrico, a especie entrou en declive en numerosas ocasións. Unha destas crises históricas tivo como protagonista destacado ao príncipe Alberto I de Mónaco. Durante a súa expedición de 1886, o iate Hirondelle, do príncipe, fixo escala nos portos da Coruña e Vigo. O obxectivo da visita era estudar a pesca da sardiña e recompilar materiais, ensinos e exemplos que permitisen comprender por que este peixe desaparecera por completo das costas de Bretaña.

Naquela época, a pesca e conservación da sardiña eran moi importantes para a economía bretoa. Ademais, Francia era o primeiro exportador mundial de conservas de peixe. Por iso a desaparición da sardiña durante os oitenta do século XIX provocou unha importante crise económica e empuxou os produtores locais a buscar unha solución en Galicia e en Portugal. Creáronse varias empresas mixtas e, en poucos anos, a nosa comunidade ocupou o lugar de Francia no mercado internacional. De feito, en 1887 Galicia exportou ao país veciño 1.323.413 quilos de sardiñas en lata.

O establecemento dos empresarios franceses en Galicia supuxo o inicio da modernización do sector conserveiro, cuxo desenvolvemento estaba freado pola dispoñibilidade de lata e aceite. En España o aceite non se conseguiu refinar ben ata 1890 e a lata non se usaba porque era difícil de conseguir a prezos competitivos. Os franceses achegaron ambos os ingredientes, así como o capital e a tecnoloxía para fabricar as latas. Ata ese momento, o principal tipo de conserva que se fabricaba en Galicia era a salgadura de peixe.

Nas campañas científicas do Hirondelle participaban prestixiosos naturalistas da época, como o profesor Georges Pouchet (1833-1894), codirector do laboratorio mariño de Concarneau e xefe de estudos anatómicos do Musée d’Histoire Naturelle de París, e o barón Jules de Guerne (1855-1931). A ambos os naturalistas débese un estudo comparativo da dieta das sardiñas galegas e bretoas que aínda se cita hoxe en día.

Cando compararon o contido das vísceras de sardiña recollidas en Galicia co das sardiñas francesas, Pouchet e De Guerne descubriron que a dieta dos peixes galegos era especialmente rica en zooplancto pertencente á familia dos peridiniáceos. No artigo «La pêche de la sardine sur les côtes d’Espagne», publicado en 1987 na Revue Scientifique, Alberto I menciona este feito e di que un só intestino de sardiña galega contiña máis de vinte millóns de individuos da especie Peridinium polyedricum (actualmente, Goniodoma polyedricum).

Galicia e as sardiñas

As sardiñas están fortemente ligadas a Galicia e á súa cultura desde tempos remotos. Da súa pesca dependeu tradicionalmente a economía de moitos pobos da costa. O famoso ictiólogo José Andrés Cornide de Saavedra (A Coruña, 1734-Madrid, 1803) foi dos primeiros científicos que se ocuparon delas e da súa pesca, e recolleu as súas observacións en numerosos libros e tratados.

Cornide asignou á sardiña o nome científico de Arengus minor, pero foi a proposta de Walbaum, Sardina pilchardus, a que finalmente se adoptou como válida. Para Cornide queda a honra de ser o autor da descrición zoolóxica que permitiu distinguir á sardiña como especie. Linneo e Rondelet realizaron descricións antes que el, pero situárona en xéneros erróneos.

Bioloxía

As sardiñas, cuxo nome científico é Sardina pilchardus, pertencen á familia Clupeidae, a mesma dos arenques. Son peixes que nadan entre augas próximas á costa. Durante a época de reprodución cada femia produce entre 10.000 e 70.000 ovos. As sardiñas nadan formando enormes bancos que se desprazan entre os 25 e os 55 metros de profundidade durante o día e que ascenden preto da superficie durante a noite. Aliméntanse sobre todo dos pequenos crustáceos que forman parte do plancto. As sardiñas poden chegar a vivir sete anos e a medir 25 centímetros.

MONOGRAFÍA MC2

No 2010 os Museos Científicos Coruñeses dedicaron a súa décima Monografía de Comunicación Científica ao problema do esgotamento dos recursos pesqueiros. A publicación «Sobrepesca» contén as respostas dos científicos ás preguntas sobre este tema que enviou o público. Pódela descargar nesta ligazón:

  • http://mc2coruna.org/emuseo/?woo_extras=sobrepesca