A memoria constrúese con datas de referencia. A memoria persoal e a memoria colectiva. Hai acontecementos que deixan tal pegada en nós que dificilmente podemos escapar da pregunta «onde estabas ti aquel día?». A morte de Franco, por exemplo, ou a caída do muro de Berlín en novembro de 1989. Daquela, moitos analistas consideraron a data coma o final dun tempo, o principio do novo século. Para min, o 11 de setembro foi sempre a memoria do asasinato de Salvador Allende e o asalto ao pazo da Moeda en 1973.
Aínda teño diante dos ollos a portada da revista Triunfo, toda negra, coa palabra Chile en grandes letras brancas no centro. Era a derrota dunha vía democrática cara ao socialismo que naqueles momentos moito nos ilusionaba, unha experiencia nova que os intereses das grandes compañías do cobre e a política dos Estados Unidos, manexada pola CIA, botou abaixo sen escrúpulo ningún, impunemente. En moitos aspectos, a América Latina aínda non se recuperou.
Pero os atentados contra as Torres Xemelgas en Nova York (World Trade Center) apagan todo o anterior. Daquela si que podemos dicir que empezaba un novo século. Un novo milenio. Lembro as discusións un tanto bizantinas sobre si debíamos agardar ao 2001 ou se o novo período empezaba o 1 de xaneiro do 2000. Agora xa sabemos que o cambio histórico, cando establezamos os distintos períodos do relato colectivo, empeza naquel terrible 11 de setembro, igual que marcamos o final da Idade Media en Europa na caída de Constantinopla en 1453. Eu ía camiño da facultade. Aparquei o coche e non daba crédito ao que estaba escoitando pola radio. Era a retransmisión en directo do horror.
Un ano antes, o 11 de setembro de 2000, a esa mesma hora, eu e a miña familia, a miña muller e un dos meus fillos, estabamos no derradeiro andar das Torres: unha gran plataforma de cristal ou metacrilato, a xeito de altamira sobre a cidade, dende a que podiamos contemplar os rañaceos, as diminutas formiguiñas de Manhattan aos nosos pés, os helicópteros taxi circulando por riba das avenidas… Unha fantasía de xoguete. Xusto á mesma hora e o mesmo día.
Téñoo sinalado nas gravacións domésticas que fixemos daquela. Doce meses despois, vendo na televisión como se derrubaba o mundo, non podía deixar de pensar na xente que coma nós subira nos ascensores para divisar a paisaxe da gran metrópole, alén dos miles de traballadores que a esas horas bulían nas oficinas.
Cada persoa tiña unha historia detrás, amigos, familias, compromisos, soños e proxectos diferentes. Todo o enguliu o pozo escuro, e dende aquela un ten a sensación de que habitamos outra dimensión. A pregunta segue sendo a mesma: que pode vir despois? Hai moitas maneiras de velo.
Para alimentar a esperanza, eu dígolle sempre aos meus alumnos que, logo da desfeita de Constantinopla, o mundo ancheou un pouco máis co descubrimento de América en 1492.