Algún sábado pola noite, antes de que empece o Telediario, coincídeme ver o final de Cine de Barrio, películas españolas dun casticismo vulgar que a veces nos facían rir. Cando aparece algún galego ou galega, é interpretando papeis servís ou paifocos, caracterizados para burlarse, igual que se facía cos discapacitados. Que nos queren dicir con este programa? Que temos que indignarnos, levantarnos da cadeira e denuncialo? Que temos que ser comprensivos porque son os nosos? Ou, sinxelamente, entender que a práctica democrática e o pensamento progresista fixeron evolucionar a sociedade?
As dúas Marías foron unha realidade social dunha Compostela que se movía entre a picaresca, que hoxe seguramente sería cancelada, e a provocación como camiño indirecto á liberdade naqueles tempos lóbregos. A efixie de Maruxa e Coralia na Alameda compostelá volveu ser noticia polo pasamento do seu creador, César Lombera. Cando se instalou a escultura, o Concello organizou un acto moi compostelán e galego no que actuaron de mantenedores José Luis Bernal e Gonzalo Torrente Ballester, coa banda de música e en presenza de moitos antigos estudantes. Aquel día fixemos unha evocación festiva dun pasado agridoce, traéndoo ao presente honoríficamente.
Co paso do tempo, a escultura estase banalizando e sendo obxecto nalgúns casos de burlas obscenas, e sempre utilizada como photocall de turistas mal informados. Asemade, a biografía das irmás Fandiño é motivo de exaltación e velas aí case convertidas en heroínas urbanas. Un bo exemplo de dualidade: mito e burla, afecto e menosprezo.
Pasamos a vida entre conmemoracións e condecoracións. É difícil ser ecuánime cando, no tanatorio, empezan a enxalzarse as biografías. Así vanse poboando os recantos das cidades de figuras do pasado, máis ou menos memorables. Os historiadores e creadores de opinión deberían promover a memoria xusta e o pensamento crítico. Nin culto nin iconoclastia, nin poñerse de xeonllos diante do altar nin cancelar o que non resulta útil para os propósitos da política e a cultura. O vello e o novo, coas súas diversas formas e fondos, teñen que asumir as súas contradicións, porque o pasado pesa e se necesita reciclalo para proxectarnos cara adiante en vez de sentar a contemplalo.
Habería que dedicar un día, ou un ano, a celebrar o porvir, con máis razón agora que os bárbaros están outra vez ás portas, intentando destruír o pasado e o presente democráticos para crear un futuro distópico onde só haxa lugar para os máis poderosos.