Neste tempo da posverdade é máis relevante ca nunca desvelar os silencios... Cantas cuestións temos nas que por moito que se esforce o coñecemento histórico en descubrir non se comunican á sociedade? Que perversa pinza provoca que non poidamos recoñecernos a través do que fomos?
O 17 deste mes haberá 75 anos que morreu no exilio parisiense Santiago Casares Quiroga. Falece cuns días de diferenza con outro líder político galego: Daniel Rodríguez Castelao. Dous estilos de facer política. Castelao opinaba de Casares en 1932 nas Cortes que se convertería no «xefe político máis poderoso que existira nunca en Galicia». Non foi só de Galicia. Formou parte dos gabinetes ministeriais que construíron o réxime democrático republicano, ademais de ministro de Gobernación, de Guerra e mesmo presidente do Consello de Ministros entre maio e xullo de 1936.
Ata o 18 de xullo, cando, ante a extensión dunha sublevación militar nada sorpresiva, o presidente da República Manuel Azaña lle acepta a súa dimisión comunicada moitos días antes. Mais o que queda de Casares foi esta indolente frase: «Que os militares se levantaron en Marrocos? Eu vou durmir». Unha idea repetida mil veces pode borrar toda unha traxectoria pola democracia que non teño suficiente espazo para relatar aquí: sufoca a sublevación do xeneral Sanjurjo, reduce un primeiro impacto do complot co traslado de mandos militares implicados, e é a persoa pola que berraban os obreiros madrileños na mañá do 19 de xullo en contra da opción negociadora de Martínez Barrio… Despois desas datas foi o portavoz parlamentario de Izquierda Republicana nas Cortes, sen abandonar Madrid ata despois de que se fora Azaña, e tras a súa morte, María Casares foi invitada numerosas veces para reivindicar o seu pai. O que descobre a investigación histórica, pero non se traslada á sociedade.
Os dous bandos en que se dividiu España tras a sublevación coincidiron en sinalalo, e a súa resposta foi o silencio. Poucas figuras senlleiras daquela República derrotada tiñan o peso da «culpa» tan presente co feito da retención da súa filla e neta na Coruña pola ditadura. Non se lles facilitou o pasaporte ata cinco —si, len ben, 1955!—, cinco anos despois da súa morte. Poucas persoas como Casares Quiroga para personificar este silencio, aínda hoxe. Naqueles nenos e nenas dos anos trinta cos que aínda puidemos conversar antes de que por lei de vida se nos fosen, a República fora aprendizaxe, ilusión, un novo xeito de explicar o mundo, de ética política e social, de vida… O recordo dese pasado estaba vivo naquelas persoas que volvían exercer o seu voto en democracia. Nestes momentos nos que se fala da necesidade cada vez máis urxente de recuperar o pasado democrático, non se pode entender o noso presente sen a memoria deses cinco anos de República.
O peor efecto da represión é, sen dúbida, o da desaparición física, pero aínda hai outro de maior duración: o silencio sobre o recordo, que anula un pasado, que converte en anónima a dignidade da loita democrática de moitos. O tempo sempre xoga a favor disto. É dramático que vaia pasando, sepultando baixo capas de po un pasado que tamén foi noso. Real. Non posverdade.