A súa casa era a sede do Grupo Galeguista de Asados
27 ene 2024 . Actualizado a las 05:05 h.A primeira vez que vin a Dolores Sende foi hai anos nun acto de homenaxe ás madriñas do campo de concentración de Rianxo no que as dúas participabamos. Atravesoume co seu testemuño cheo de verdade e mesura. Aínda con esa admiración sento hoxe a conversar con ela.
?Vostede naceu en Asadelos, na casa onde estaba a taberna do Carreteiro, na praza do Cruceiro, hoxe Praza de Manuel Antonio.
—Vendíanse comestibles e ademais era a única taberna de Asados que tamén daba comidas; atendíana miña nai e miña avoa. Era unha casa de moitos irmáns, eu era a muller máis vella e tocábame axudar. Traballei moito mentres choraba por non poder ir á escola.
?Pero vostede algo á escola foi, que sabe ler.
—Si, fun, pero non puiden rematar a primaria. De todos os xeitos eu xa sabía ler antes de ir á escola, porque papá tiña moitos libros e cando estaba na casa compraba o periódico todos os días.
?Seu pai era Ricardo Rodríguez González, fundador do Grupo Galeguista de Asados, con 151 asociados, entre os que figuraban 27 mulleres, algo insólito. Unha desas mulleres era súa nai, Carmen Sende Suárez. De feito, a sede do partido estaba na súa casa.
—Si, nun salón unido á taberna onde tiñan os libros e os papeis da xente que había afiliada. Reuníanse á noite e falaban de política. Un tempo despois do golpe de estado, os falanxistas de Rianxo entraron cun papel e dixeron: «Traemos unha orde para levar todo o do sindicato». Non levaron só os papeis, senón tamén os libros, os estantes, os cadros. Había unha mesa moi grande chea de caixóns que tiveron que cargar á man ata Rianxo.
?Non lles dera tempo aos do partido a desfacerse dese material?
—Non se pensaba que iso tivese importancia como para andar a matar na xente. Eu lía aqueles libros, eran libros da República, pero só dunha maneira de pensar. Non eran libros que odiaran a ninguén. Foi horrible o que fixeron.
?Cal é o seu primeiro recordo desta barbarie?
—Cando eu era pequena e pasaba ao raro un avión as criaturas mirabamos para o ceo para ver de onde viña e para que lado iría. Pero despois de oírmos falar dos bombardeos, ao velos pasar, co medo metiámonos a correr dentro da casa. Con todo, o peor recordo que teño foi un día das festas do verán que estaba ao mediodía a Banda de Música de Asados tocando na praza diante da nosa casa, toda rodeada de xente. Parou unha camioneta da que guindaron un home morto e levárono nunha escada para o cemiterio: puxérono vestido, así como viña, nunha mesa. Os rapaces andaban arredor e contáronlle 13 buratos de bala. Déronlle ben, porque para matar non fai falta tanto.
?Era o sábado 15 de agosto do 36 e ese home era Manuel Piñeiro Abeijón, de 31 anos, labrador de Macenda-Boiro que fora asasinado polos falanxistas a noite anterior na Paradegua. Dalí a un mes levaron outro, Francisco López Pérez, Fontevella, veciño de Taragoña, de 34 anos, transportista de piñeiros, con catro fillos.
—O máis lindo era que de día viña a Garda Civil de Rianxo pasear, saudaban, tomaban algo na taberna. Meu pai salvouse porque meu avó materno, o Carreteiro, era de dereitas, e era amigo dun garda civil que o avisou: «Dille ao teu xenro que non durma na casa». E el díxollo, porque meu avó era de dereitas e meu pai era de esquerdas, pero levábanse ben, iso non tiña nada que ver. Entón papá e mais outros, cando non ía frío ou non chovía, durmían entre o millo ou no monte. Outras veces ía a unha fonda a Vilagarcía ou a Catoira, a carón da estación do tren.
?Entre o 37 e o 39 en Rianxo houbo un campo de concentración. Como, con 10 anos, se converteu vostede nunha madriña deses presos políticos, nunha desas veciñas que acudiron para darlles alento, lavarlles e coserlles a roupa, levarlles comida, palla...?
—As mulleres de Rianxo ofrecéronse porque había moita xente de esquerdas. Tamén a había das dereitas, que ao mellor tamén podería botar unha man, porque era unha necesidade. De Asados foron mamá e mais Josefina Frieiro, da Atalaia, que tamén estaba afiliada. Auxiliaron dous mozos asturianos que eran primos entre eles. Pero as dúas tiñan moito traballo e con frecuencia mandábanme a min. Josefina e mais un deles, José Antonio, enviábanse cartas entre a roupa. Moito non podían poñer, porque os gardas revisaban os paquetes. As cartas líanas na casa, con mamá e mais a avoa, a min só me lían algo: «Dale saludos a Lolina, nuestra recadista». No tempo da froita, tamén llela metían nas bolsas e, cando se podía, facíanlles bocadillos. Cada día estaban máis fracos. Un día que foran as dúas atoparon que só estaba José Antonio, moi triste porque levaran o seu primo. Elas dixéronlle: «Non te poñas no peor, ao mellor cambiárono de cárcere». Dicíanlle así para animalo, pero estaba claro que o mataran. Ao pouco desapareceu el tamén. Nunca máis se soubo. Se estivesen vivos habían mandar algunha carta. Elas quedaron tan mal, que xa non volveron. De aquí de Asados, tanta xente de esquerdas que había, e só fomos mamá, Josefina e mais eu. A xente tiña moito medo. Cando vían a Garda Civil, xa desde lonxe cambiaban de camiño para non tropezar con eles.
ILUSTRACIÓN ABRALDES