Unha avoa e o seu neto: primeiro capítulo de «Virtudes (e misterios)»

Cando a avoa se anoxaba, acendíaselle un brillo de fereza nos ollos e apertaba os dentes nun aceno severo que lle tiraba do queixo para arriba e lle tensaba as engurras. A min lembrábame a un bulldog á espreita da túa debilidade, do teu erro: mirábate dende embaixo, dende a altura mínima das pernas arqueadas, nun contrapicado que, lonxe de restarlle autoridade, anunciaba o inminente estalo da súa indignación. Cando a avoa se anoxaba comigo, debíase case sempre a que eu lle levaba a contraria nas súas opinións incontestables ou a unha lea que -segundo ela- era culpa miña, pero que -cría eu- era froito dun malentendido. Tanto lle tiñan os meus razoamentos, que retrucaba sen posibilidade de apelación:

-Ti estás wrong!

A vez que máis rifou en min, a vez na que puiden sentir máis de preto a trabada do bulldog, foi unha madrugada fronte ao seu domicilio en Londres, cando nos dispuñamos a saír para o aeroporto onde tiñamos que coller o voo que nos traería a Galicia. Cargaramos coa equipaxe ata o portal e ela saíu á beirarrúa, deserta e iluminada aínda polo feble amarelo dos farois.

-Vou buscar un taxi a High Street Kensington. Ti queda aí coas maletas -ordenou, e botou a andar cara ao rumor distante do escaso tráfico que circulaba pola rúa principal. Foi nese intre que sentín o impulso irrefreable de ir tras dela. Aínda hoxe non sei por que. Quizais o adolescente que era eu entón experimentou o medo infantil a verse só. Baixei os cinco chanzos que separaban a beirarrúa da porta principal, que pechei con coidado e sen explicación aparente, supoño que polo instinto de non deixar as pertenzas desatendidas.

-Agarda, que te acompaño.

A avoa xa botara a andar e non me sentira. Tiven que apurar uns metros para poñerme á súa altura. A súa primeira reacción ao verme foi de incredulidade.

-Que fas aquí? E se se pecha a porta? Non ves que teño as chaves dentro no bolso?

Tiven que admitir que a porta xa se pechara, pero sen recoñecer que fora pola miña propia man. A incredulidade da avoa transformouse en carraxe e da súa boca saíu unha restra de recriminacións que axiña tratei de esquecer. Calquera intento de reproducilos aquí sería un exercicio de memoria que, coma todos, tería máis de invención que de fiabilidade, e ademais quedaría curto, moi curto. O lerio non era para menos: fóra da casa, ás catro e media da madrugada, sen chave e coa equipaxe dentro. O único bo era que grazas ao costume da avoa de teimar en facturar tres ou catro horas antes da engalaxe, non iamos co tempo xusto.

Como era habitual nela, a avoa desafogouse ben a gusto e logo solucionou o problema. Premeu repetidas veces o timbre do housekeepo, como ela chamaba ao porteiro que vivía no baixo que daba á rúa, ata que ao cabo duns minutos a súa face negra e malhumorada asomou entre as cortinas da xanela. Aínda peor cara tiña cando nos abriu e nos devolveu á seguridade do portal e á visión reconfortante das nosas maletas; ceibei un silencioso suspiro de alivio mentres a avoa o calmaba cunha interesada mais precisa descrición dos feitos:

-My grandson! He “go” outside with no keys. And closed the door! He is stupid! Crazy! Stupid!

Dixen xa que era un exercicio de memoria?

Esta clase de rifas era unha máis das diversas manifestacións do mal xenio polo que a avoa era célebre. Como lacazaneases ou simplemente non foses quen de seguirlle o ritmo, caía sobre ti a súa furia, e non cabían excepcións.

-Espílete, María Isabel! -díxolle unha vez á miña nai, que se atrasaba de volta á casa cargada cunha bolsa da compra, unha orde retranqueira que acabou por consolidarse no léxico familiar. Divertíanos presenciar na avoa unha das súas raras demostracións maternais, agochadas na distancia da emigración e a coiraza de inflexibilidade e impaciencia coa que se blindan as persoas sacrificadas. A min engaiolábame ver a miña nai transformada por uns segundos na filla dócil que deixara de ser había ben tempo, obrigada polas circunstancias a erixirse pola súa conta en nai de si mesma e das súas irmás cativas, moito antes do meu nacemento.

Parte da comicidade que inspiraban os seus arroutos nacía, ademais, de como soaban as súas peculiares expresións nos nosos oídos máis novos, marabillados por un galego vedraño que, criados nun ambiente na súa gran maioría castelanfalante, nos producía abraio e hilaridade.

-Estas noces están balorecidas -dicía, e as miñas curmás e mais eu, que nunca tal palabra escoitaramos, escachabamos coa risa.

Sorriamos ante a súa predilección pola gheada como recurso dramático:

-A unha da parte de Sada que volvía no metro de limpar unha casa en Knightsbridge veulle un por detrás para roubarlle o colar e cando tirou del para arrancarllo, saghoulle o pescozo!

Ou o seu repertorio de palabras vedrañas, tan vehementes que, como tampouco llas sentiramos a ninguén máis, semellaban inventadas pola ela mesma:

-Tes que esmachucalo -duplicando así o impacto que en solitario terían os verbos esmagar e machucar.

E admirabamos e arrepiábannos a partes iguais os seus arcaicos e feroces refráns:

-Deus sabe a necesidade que pasou aquela muller. Andaba como puta na coresma!

Vinte e cinco anos en Londres, os que xa acumulaba cando nós eramos nenos, non evitaban que na súa fala agromase o substrato da súa anterior vida rural, nin tampouco ditos que naceran nese tempo -«Isto éche Corea!» usábao a xeito de comodín para describir un abraio negativo-, e que se fosen infiltrando nela para reforzar a súa natural expresividade. A adaptación fonética dos topónimos da capital -Edua (Edgware) Road ou Jaimesmí (Hammersmith)- coloreaba o seu galego británico, pero nada como a sonora e contundente colisión xuramentada para ceibar risos:

-Fuckin' merda!

Claro que había ocasións en que a propia avoa corría o risco de ser unha vítima colateral de tanta gargallada, un perigo que trataba de conxurar con outra frase inconfundible:

-Calade, calade que me mexo!

Esa convivencia léxica era un signo claro do dualismo que aniñaba no seu cativo corpo: a colisión entre unha muller que fixera os quince o mesmo ano que rematara a guerra civil e que xa adulta pasara da existencia labrega das agras e a servidume vilá á enorme cidade que nese tempo estaba a se reinventar de metrópole colonial en epicentro da modernidade. Londres obrara unha transformación: Virtudes convertérase en Betty, dúas mulleres que habitaban un mesmo físico. Unha coexistencia indisociable pero que concedía maior ou menor protagonismo a unha faceta ou outra segundo o contexto. Cando se anoaba un pano na cabeza e dobraba o lombo para apañar nas patacas ou cortaba piñas na vendima, pasaba por calquera avoa que cumpría co seu papel ditado por unha solidariedade campesiña esluída, mais aínda vixente nas familias. Ninguén diría, de vela tallar cun coitelo o pescozo dun coello ata desangralo, que esas mesmas mans unhas horas antes borraran co ferro as engurras da seda que lle confiaban os desafogados residentes dos acomodados distritos postais de Londres. Tampouco ninguén repararía na xubilada co seu anónimo impermeable e cómodas sandalias á caza de choios no mercado dos venres en Edgware Road ou o dominical de Earl's Court. Ata que lles remaquiaba aos vendedores ambulantes, ingleses ou sirios, gregos ou italianos, tal como faría na feira de Betanzos, vendedores que abrían moito os ollos e despois ceibaban unha gargallada cando logo de acordar o prezo, aquela vella espelida metía a man polo colo da blusa para sacar as libras ben dobradiñas dunha faldriqueira prendida cun imperdible no interior do sostén de cor carne.

Esas libras eran a merecida ganancia de xornadas laborais que empezaban antes do abrente e moitas veces remataban despois do solpor. Os seus primeiros empregos diúrnos, no servizo doméstico dunha residencia para enfermeiras e logo na limpeza dun hospital, compatibilizábaos coas horas extra vespertinas en oficinas e casas. Aos sesenta non saudou o retiro como unha oportunidade para descansar ou dar por concluídos os seus anos londinienses, senón que celebrou o poder dedicarse por completo aos seus clientes particulares. Impulsábaa unha vontade de ferro, o trazo que, xunto co mal xenio -trazos emparentados-, mellor a definía ante os demais, abraiados polo seu lume inextinguible.

-Virtudes traballou primeiro, antes e despois.

-Fervía coma faba na pota.

-A muller biónica.

Realmente, o que a convertía en única era a combinación de sacrificio co coidado que poñía en cada tarefa, xunto coa súa mentalidade de aforro, dirixida a un obxectivo claro, o de investir en asegurar o futuro dos seus e, ao tempo, proporcionarlles as comodidades que estivesen na súa man. Nos mercados acadaba a plenitude a súa misión emigrante como fornecedora da familia, un papel que se resistiu a abandonar, mesmo cando a necesidade deixara de esganar e os tempos xa eran máis benévolos. As libras da faldriqueira deron para sacar adiante a tres fillas e unha nai que, na súa ausencia, velaba polas cativas. Non só deran para un teito en propiedade, toda unha conquista para alguén cuxa clase non coñecera máis que a provisionalidade dunha posguerra prorrogada, senón para unha vida confortable e, sobre todo, digna. De Londres viñeron camas, sabas e os primeiros edredóns, teas para vestidos e panos para abrigos, calzado, complementos e alfaias asumibles, vaixelas, olas e teteiras, libros e revistas que traían indicios dun mundo máis libre e moderno, como aqueles retratos a tamaño natural dos primeiros Beatles e que só se conservan na memoria de miña nai e as súas irmás e curmás.

Os vultos de maior tamaño chegaban ata Betanzos no reparto dalgunha das empresas de transporte especializadas nas remesas dos emigrantes. Do enderezo de destino redistribuíanse segundo as indicacións manuscritas da avoa a aqueles cuxo nome lle viñera ao maxín mentres paseaba o seu adestrado ollar polos postos: unha saia de la escocesa para a friorenta Isabel, un chaquetón para Leonor e uns zapatos para Elena, toallas ou mantas para a nai. Os máis reducidos, en cambio, agardaban polas súas viaxes no Nadal e nas vacacións de verán. Nestas últimas puiden acompañala durante a adolescencia e ampliar coa miña equipaxe a súa capacidade transportadora. A véspera da nosa partida, ás veces mesmo dous ou tres días antes, a avoa dedicaba a tarde a encaixar, igual que un crebacabezas, aquelas mercadorías que fora acumulando no seu diminuto cuarto dende xaneiro ou as que agardaban quenda ante as nosas maletas abertas sobre a cama. Eu facía a viaxe de ida con estritas instrucións de voar o máis lixeiro posible, o cal para a avoa significaba unha única muda ou ás veces nin iso. Sabía que viña con máis carga, xa que veciños e coñecidos betanceiros aproveitaban para enviar agasallos aos seus parentes emigrados, polo xeral un queixo do país ou unha restra de chourizos, e tamén, aínda que con menos frecuencia, algunha botella de augardente doméstica que adoitaba procurarme preguntas incómodas na aduana. A ela non lle importaba, sempre que os envíos a excluísen a ela -a caixa de galletas que unha das miñas tías me deu para ela foi recibida cun desgusto que calquera outro tomaría por desprezo de non coñecela-, xa que a miña chegada incluía o ritual de visitas casa por casa para cumprir coas entregas e así saudaba os coñecidos antes de que a miña maleta ficase á súa disposición e como ela quería: baleira.

Despois de difíciles escollas entre o que levabamos e o que ficaba para outra ocasión, e despois das repetidas loitas contra as limitadas dimensións das maletas e dos bolsos de man, afrontabamos a longa e complicada operación de pechar as cremalleiras. E faltaba aínda a proba definitiva: a báscula, en cuxo xuízo depositabamos o resultado de tanto esforzo. A avoa tiña unha das domésticas, con agulla, sobre a que colocabamos a maleta, primeiro en posición horizontal e logo vertical; a mesmo volume, distintas medicións, aínda que co denominador común de exceder, con moito, o permitido polas compañías aéreas. Se daquela se podían facturar dezaoito quilos porque o habitual era levar vinte, nós andabamos polos vinte e cinco, e non poucas veces marcamos os trinta. Entre os dous podiamos presentarnos ante o mostrador coa suma de setenta ou setenta e cinco quilos, que intentabamos disimular con máis bolsos de cabina. Eu levaba baixo o brazo corenta ou cincuenta prezados vinilos, ben envoltos en varias bolsas das mesmas tendas onde os atopara. Igual que a avoa coñecía ben os mercados, eu sabía onde procurar rarezas de reggae, directos dos Clash ou gangas a cincuenta peniques. Unha afección miña que a avoa aborrecía.

-Eses discos teus mira que avultan. Se non os mercaras, aínda nos caberían uns panos de cociña que lle collín á túa nai e aí quedan.

-Nin o soñes.

Ela dedicábame unha ollada de censura.

-E logo, para que compras máis? Outro máis para a Colección Marujita! A túa nai fai o mesmo cos libros. Igualiño.

-Dá grazas de que non os leve na maleta.

-Co que deben de pesar!

Os quilos. Sempre os quilos. Pesabamos a súa maleta e logo a miña. Sacabamos cousas para cambialas por outras máis lixeiras, pero a agulla, testana, resistíase a baixar. Cando por fin rematabamos, era máis por esgotamento que por aproximarnos á carga permitida. As miñas dúbidas sobre o éxito do noso paso polo mostrador de facturación non eran ben recibidas.

-Dez quilos de máis é moito.

-Co que me custou meter todo e pechala. Pois vai así e ao carallo!

-A min, se me preguntan, dígolles que ambas as dúas son túas.

-Non me marees!

A avoa, ademais, desenvolvera unha teoría de seu coa que aliviar a súa conciencia: se eramos os primeiros en facturar, o persoal da aeroliña estaría máis disposto a facer a vista gorda, xa que o avión estaría aínda baleiro. Coma se tivesen un contador, mental ou real, que ía diminuíndo o seu grao de tolerancia co exceso de peso a medida que se ía enchendo a adega. Xa que logo, á madruga regulamentaria pola hora de saída había que engadirlle o tempo necesario para presentarse coas tres ou catro horas de antelación suplementaria nas que a avoa insistía. A súa teoría nunca fallaba: o seu aval eran case tres decenios de viaxes sen ter que pagar nunca a penalización por exceso de equipaxe. Con todo, un verán cambiou o avión polo autocar, para comprobar por si mesma se era verdade o que lle dixeran outros emigrantes de que por estrada se podía levar aínda máis carga. Non debeu de quedar convencida, porque aquela longa viaxe de día e medio foi a única que fixemos xuntos e logo volvemos aos chárter, aínda que a min me permitiu traer a miña primeira guitarra eléctrica, unha imitación barateira dunha Stratocaster, o único que era quen de me permitir dun escaparate ateigado de alfaias nunha daquelas marabillosas tendas de Denmark Street.

O sol de agosto co que nos recibira o aeroporto de Lavacolla esluíra o dramatismo do noso desvalemento nocturno ata convertelo nun episodio humorístico no que eu asumía de bo grado o papel de vítima do temperamento da avoa. A medida que ela fora sumando anos, a aprehensión coa que viviamos o seu ímpeto fora perdendo forza en favor dun certo grao de cómica complicidade.

-E este carallo non vai e sae á rúa detrás de min? Jesus! (pronunciado Chisas: o noso Señor, non eu).

Mentres tomabamos as curvas de camiño á casa, coa nosa valiosa equipaxe a salvo no maleteiro, eu observaba os fregueses nos adros ao saír da misa dominical cada vez que atravesabamos unha parroquia e compartía as risas que espertaban na familia os improperios que me dedicaba a avoa, pedra angular habitual das súas rifas.

Todos gozabamos escoitándoa debullar agravios. Todos, espectadores e protagonistas da súa vehemencia. Todos, agás un: o seu home.

-Non me faledes dese maricón!

O previsible da súa reacción cando alguén o citaba aínda lle botaba máis graza á conversa, coma ese chiste contado mil e unha veces pero que sempre cumpre co prometido.

-Que lle dean chicoria!

O avó nunca estaba para rebater o escarnio. Nunca o estivera. Nin para aceptalo con humor resignado, como faciamos os demais. Só anos despois comprendín o amargo treito percorrido ata aquelas gargalladas catárticas e a dor da que naceran.

Cando a avoa se encirraba co home, co meu avó, eu ría con todos, pero sen saber exactamente quen era o albo de tanta carraxe, disfrazada de risos, mais carraxe a fin de contas. Aceptaba sen fisuras o relato establecido pola familia: o avó chamábase Marcelino e vivía en Venezuela. Dende cando? Dende había moitos anos. A que se dedicaba? Ser era zapateiro, pero se era iso do que traballaba alá ninguén podía dicilo. E cando ía vir? Iso era aínda máis difícil de saber. E non poderiamos ir nós visitalo alá? Ca! Teriamos que pescudar primeiro o enderezo, que, semella, era descoñecido. Na chea de anos que levaba fóra, a comunicación transatlántica esmorecera ata morrer. Iso era, intuía eu, o que tanto anoxaba a avoa: que o home deixara de falarlle. Como nesas leas domésticas nas que un lle retira a palabra ao outro e poden botar días ignorándose, só que no seu caso eran anos. Era tal a miña confianza no relato tacitamente convido, que mesmo unha vez, durante o ano e pico que me durou unha afección filatélica, pregunteille a miña nai se non lle poderiamos escribir a Venezuela e pedirlle selos do país, sen representación no meu álbum. Cousas que un, en fin, agarda dun avó.

O feito de medrar implica, entre outros, cuestionarse esa narración que, a xeito de mito fundacional, todas as familias lle transmiten á nova xeración para situalos no mundo. Paseniño, ese retrato perde o seu brillo e nel agroman as primeiras físgoas que van cuarteando a pintura e ensanchando as fendas ata desprenderse para revelar esoutra estampa que agochaban, coma os arrepentimentos que o artista ocultou baixo máis capas de óleo. A nenez desembocara na primeira adolescencia e o avó seguía ausente para proporcionar unha resposta ás preguntas clave que eu lle formulaba á súa filla maior, a miña nai: Por que emigrara a Venezuela? E por que a avoa non fora con el? Aínda máis, se ela mesma tamén emigrara, só que a outro país noutro continente, por que marchara precisamente na dirección contraria? A que se dedicaba alá? E por que nunca volvera? Ou nin tan sequera escribira? Formara outra familia, unha familia venezolana de seu? Despois de tantos anos, seguía vivo? As dúas cuestións finais adoitaban recibir unha resposta, máis unha intuición que unha certeza: unha probable afirmación para a primeira; para a segunda, un non no que supoño que a esperanza vencía a dúbida.

As respostas, logo, había que procuralas na etapa anterior, pero a súa falta de substancia non daba para máis que un magro retrato. O avó era fillo de solteira, por oficio zapateiro e pouco dado ás palabras. Tampouco gustaba das dos demais segundo o seu contido: disque se nunha conversa se criticaba a alguén non presente, el prefería desaparecer discretamente da estancia; que a súa demorada ausencia o situara a el no lugar do criticado quizais fose unha forma esaxerada de protesta. O relato encaraba aquí unha convencional historia de emigración, tan tópica que era imposible non asumir a súa verosimilitude: remendar zapatos apenas daba uns patacóns e a Venezuela dos anos cincuenta aparecíase coma unha terra prometida de prosperidade, a xulgar polo que dicían as noticias que se recibían nas casas dos que tiñan parentes naquela beira do Caribe. Unha oportunidade para encarnar o obrigado papel de provedor que viña coa figura de cabeza de familia e que ata entón desempeñaba a súa muller, que con empregos eventuais conseguía gañar máis ca el, aínda que non dabondo: tres fillas eran moitas bocas que alimentar, ademais das súas.

A partir deste punto, a progresiva e logo definitiva falta de noticias só permitía conxecturas. Dunha banda, podía lerse un episodio de fracaso, a figura ben coñecida do emigrante que lonxe de acadar os seus soños de riqueza malvive nunha pobreza que lle couta o regreso e por orgullo tampouco pide axuda para facelo. Doutra, o caso de quen formou unha nova familia, ancorándose así á terra de acollida ata convertela en definitiva e borrar toda aspiración a un retorno. Ambos camiños eran factibles, mesmo conciliables.

A adolescencia non só me movera a facer aquelas preguntas, senón que a miña evolución física tivera unhas consecuencias inesperadas: un día que a avoa semellara esgotar o variado repertorio de cualificativos cos que escorrentaba o fantasma do home, conseguiu conmocionarme coa afirmación de que non había ninguén na familia que se lle imitaba máis que eu mesmo.

-A fronte, así, ancha e despexada. E a forma da boca e o queixo, e máis por aquí -e pasaba a man polo colo para subliñar o parecido.

-Falas en serio, avoa?

-Si, si. Cuspidiño.

Na casa, eu confrontaba as similitudes coa única fotografía do avó que coñecía. Alguén a colocara na esquina inferior do marco dun espello, no que me reflectía por partida dobre: a imaxe que devolvía o azougue atopaba un eco amortecido nun rostro de xuventude, conxelado décadas atrás. Era unha foto de tamaño carné, na que o avó non aparentaba ter superada aínda a vintena. Quizais fixera varias cando o pasaporte. A fronte era, en efecto, ampla, ancha e despexada, unha impresión reforzada polo cabelo peiteado cara atrás. No primeiro había coincidencia, mais non no segundo, xa que cada vez que eu o ensaiara acabara por desbotar aquel estilo, porque non me recoñecía nel. O avó semellara dominalo mellor, malia un floco que loitaba por rebelarse contra o fixador e despegarse do cranio. O demais non deixaba moitas dúbidas: a face angulosa da que tiraba para abaixo o queixo, os pómulos apenas marcados e uns beizos que avultaban o xusto para deitar unha pequena sombra na liña do inferior. As cellas eran máis mestas, pero ninguén podía quitarlle a razón á avoa no do colo, que asomaba lanzal por riba da camisa branca, sen gravata e desabotoada. Do peto esquerdo do traxe escuro de raia diplomática asoma un pano mal dobrado, aínda que non chega a ser unha engurra, pero xunto coa dobrez na que se vence a camisa presta ao conxunto un aire de desleixo involuntario, nada de calculada sprezzatura. As solapas de pico semellan máis amplas do que deberían en relación á cabeza e caen máis baixo con respecto aos ombreiros, o que apunta a un préstamo do traxe, temporal ou definitivo. Aínda así, a modestia do vestiario vese desbordada pola confianza que desprenden os ollos: non hai neles un asomo de conformidade, senón o tranquilo desafío de quen espera moito máis do que xa lle deparou a vida e se sabe, cre, convencido de que a conquista non se lle resistirá.

E deste xeito me asomaba ao enigma que me presentaba a cara do avó e o seu parecido, comesto pola dúbida de se aquel retrato do pasado non sería tamén un vaticinio futuro, e se algún día eu podería desaparecer deixando un ronsel de preguntas sen resposta.

---

---