El misterio de Villa Lucerna, el pueblo sumergido de Valdoviño: «Castigada con auga por avariciosa»

Patricia Hermida Torrente
Patricia Hermida VALDOVIÑO / LA VOZ

VALDOVIÑO

La zona de Marnela (Pantín), donde supuestamente se desplegaba Villa Lucerna.
La zona de Marnela (Pantín), donde supuestamente se desplegaba Villa Lucerna. CESAR TOIMIL

En busca de la población hundida donde «soan as campás», una Atlántida en miniatura ante las olas de Pantín

13 jun 2024 . Actualizado a las 22:07 h.

Todo empezó con el fin del mundo. En la francesa bahía de Douarnenez (departamento de Finisterre), se alzó Ys bajo el nivel del mar: la más impresionante metrópolis que vio la humanidad. Pero aquella maravilla acabaría convertida en ciudad del pecado, castigada por sus orgías con el hundimiento en el Atlántico. Para Ys y todas las poblaciones sumergidas, compuso Alan Stivell una canción del mismo nombre. Y en la estela de esas joyas perdidas dentro del ciclo artúrico, duerme el sueño eterno Villa Lucerna al pie de las olas de Valdoviño. Donde ahora se despliega un juncal vacío de casas, antes sonaban las campanas de un pueblo según la memoria oral. Su leyenda fue investigada por arqueólogos como Felipe Senén López: «Entra nas lendas galegas de vilas que cometeron pecados de avaricia e arrogancia, e foron castigadas por avariciosas».

En la zona de Villa Lucerna (Pantín) crece ahora un carrizal, pero hace 200 años había una laguna. Historiadores como Esperanza Piñeiro la documentaron en el libro De lenda en lenda, con Andrés Gómez Blanco. «A xente sitúa alí unha cidade asolagada e por iso agora chámase Marnela, porque entrou o mar nela», indica Piñeiro. Los vecinos le contaron que «tempo atrás houbera un pobo onde non foron xenerosos e acabaron asolagados por fortes chuvias». También investigó sobre Villa Lucerna el historiador Víctor Alonso Troncoso. En 1997 señalaba que «nunha enquisa de 1996 as xentes de máis idade retiñan historias de pais e avós de Lucerna: da que se podía enxergar na auga a torre da igrexa». Incluso una vecina nacida en 1910 lanzaba un cántico popular: «Un domingo pola tarde, na vila de Lucerna, xuntáronse vintacinco para unha fonte de carne».

La etimología de Lucerna procedería, según Felipe Senén, de los romanos «como o que ilumina o mundo». Añade que «toda a beiramar de Valdoviño é riquísima en xacementos arqueolóxicos». ¿Qué realidad hay tras Villa Lucerna o Vila Lucerna? «Lagoas como a de Carballiño responden a procesos miñeiros, por exemplo para sacar ouro, e que despois foron inundados pola chuvia... de aí o da avaricia, nunha metáfora de castigo no mundo cristián». En este sentido, la arqueología del futuro tiene mucho donde investigar.

Otra perspectiva de Villa Lucerna.
Otra perspectiva de Villa Lucerna. CESAR TOIMIL

Crimen y castigo

Como recuerda Esperanza Piñeiro, ya en la comarca hay más leyendas de pueblos inundados: Narón, Doniños, Ortigueira o As Pontes («na zona da mina, e con vinculación con Santa Eulalia que morreu afogada)». Si existió, aquella Atlántida valdoviñesa estaría vinculada a los celtas con un culto posteriormente cristianizado. «As cidades asolagadas son comúns ao mundo céltico, Irlanda, Escocia ou Bretaña coa metáfora do pecado», apunta Senén. En Lucerna, la historia habla «dunha muller que chegou pedindo pan, os veciños non llo deron e en castigo inundou a vila».

¿Por quién doblan las campanas en Marnela? Según Senén, «o de escoitar campás en vilas asolagadas ou cánticos a medianoite dos afogados corresponde ao medo aos castigos». El imaginario popular también bautizó estos pueblos desaparecidos como Valverde o la bíblica Antioquía. «E sempre coa advertencia de que ninguén entre ou busque ouro, por se atopa minas de alquitrán», apunta Esperanza Piñeiro.

El misterio de Villa Lucerna fue recuperado por un alojamiento turístico con piscina en Pantín. Y forma parte del ADN valdoviñés. Aún a finales del siglo XX, los mayores hablaban de un pozo al inframundo al lado de la capilla de San Martiño: «Onde unha cana de oito meses para pillar percebes non tocou fondo». Siempre con miedo a caer en el terrible abismo azul de Lucerna, donde los aguardan sus ancestros.

Felipe Senén
Felipe Senén CESAR QUIAN

Felipe Senén: «A tradición panceltista fala de vilas asoladas polos pecados»

O historiador e arqueólogo Felipe Senén investigou vilas asolagadas como a de Pantín.

—Que une a Lucerna con outras vilas asolagadas?

—Están vinculadas ao ciclo artúrico, con tradición céltica e cristiá; á tradición panceltista de Irlanda ou Bretaña de vilas que cometeron pecados e foron asoladas por inundacións. Estudosos como Vicente Risco xa falan delas, como no caso da lagoa de Antela.

—Vostede tamén vincula este culto a San Xoán.

—Hai unha cristianización de cultos paganos, que sobresaen no solsticio de verán e no santo do bautismo que é San Xoán. Irlanda, Escocia e Bretaña presumen da súa identidade vinculada a un dos catro elementos como é a auga. E en Galicia acontece o mesmo. Pero agora hai unha invasión das praias con botellóns durante esta festa, cando a tradición é de lumeiradas nos campos.

—Todo leva á maxia.

—Somos un país de covas, meigas e Santa Compaña. No caso de Valdoviño non houbo un asolamento intencionado, coas forzas da natureza a auga puido pasar sobre as construcións. Na lagoa de Ortigueira hai probas disto.