Unha veciña do barrio da miña avoa, xa no desenlace da vida, adoitaba culminar as evocacións dun irmán falecido cunha frase que me resultaba fascinante: «Estouno vendo». A muller falaba dun morto na guerra e resulta que, ao final, pola viveza do que contaba, era capaz de velo. Pronunciaba esas últimas palabras, deixaba a ollada perdida en algures e alí, supoño que recortado na despensa da cociña, se lle aparecía o irmao perdido. Eu era neno e estaba entre os oíntes. Nunca souben as circunstancias concretas da morte: diante dos pequenos aforrábanse os detalles. E moito máis o que os maiores consideraban «política». Pero a min asombrábame o emprego daquela perífrase con propiedades máxicas, invocada pola nosa veciña para poder ver máis alá do visible. Penso que operaba coma unha mística: «Estouno vendo», insistía. E daquela, por obra e graza dun xerundio, o irmán renacía entre as cinzas da barbarie. En 1954, exiliado en Buenos Aires, Lorenzo Varela escribíalles con amargura aos compañeiros desaparecidos: «Morrestes, matáronvos, deixáronme. / Quedei aquí, lonxe das vosas sombras. / E gardo, coma un morto, / no centro do silencio, da sede, da agonía, / o día que vos poida levar á sepultura / unha cesta de pombas e mazás». Soubemos que estes días se atoparon nunha fosa do cemiterio de Bértoa, en Carballo, os restos de catro republicanos asasinados en 1936 por pistoleiros fascistas: Francisco Miguel, Juan Boedo Pardo, Pedro Pinilla Calvete e Pedro Pinilla Fraga. O testemuño dunha muller —unha cativa de apenas sete anos ao comezo da guerra— foi clave para a localización do lugar. Algúns achegados das vítimas estiveron presentes durante as tarefas de exhumación. Emocionados, estou seguro. Pero moito tiveron que agardar. Demasiado. Imaxino que outros que xa non están botaron toda a vida agardando un momento así, atravesados pola dor dunha perda que tantas veces lle outorga á existencia un relevo pavoroso. Pregúntome cantas veces culminarían esas persoas a evocación do familiar morto coas palabras da nosa veciña: «Estouno vendo». Cantas noites, á hora da cea, confiarían nese ilusionismo para debuxalos na parede da cociña e sentilos máis preto. A terra remexida en Bértoa nada ten que ver co realismo máxico: ten que ver coa xustiza e a reparación. Maxia podería ser que unha cesta de pombas e mazás se pousase agora mesmo no meu teclado. Estouna vendo.