Despídense da música logo de 34 anos en activo con dous concertos: na Coruña e en Santiago. A música tradicional galega débelles moitísimo do que hoxe é
05 ene 2024 . Actualizado a las 05:00 h.Moitos artistas da nova fornada da música tradicional temos presentado dende estas páxinas. Pero o que hoxe nos trae a elas é unha despedida. A das pioneiras. A de seis mulleres que dende 1989 levan tronzando valos e abrindo sendas para que as cantigas e as pandeiretas puidesen chegar ata onde hoxe se atopan. Seis mulleres valentes que en tempos en absoluto doados apostaron todo ou nada para que a tradición oral galega se convertera en parte da nosa música actual. Saíu todo. Pero despois de moitas voltas. Tantas que por momentos ficaron cansas. Mais nunca renunciaron ata ver o seu soño convertido en fértil realidade. É agora cando se botan a un lado. O teatro Colón da Coruña (este domingo) e o auditorio de Santiago (o sábado 13) acollerán os dous últimos concertos na historia, por sempre viva, desta transcendental formación, da que dende o seu inicio forma parte Ana Rodríguez.
—Xa se ve a escuridade ao final do túnel. Que sensación tedes nestes momentos?
—De vertixe. Temos o estómago encollido porque imos enfrontarnos a un baleiro que hai que aprender a xestionar. Deixar os palcos vainos custar, vai.
—A pregunta que todos nos facemos é por que? Precisamente agora que...
—(Interrompe) Respóndoche con outra pregunta: Que máis nos queda por facer?
—En serio?
—A ver, cóntoche. Cando no 89 fomos as pioneiras en reivindicar un espectáculo só de pandeireta e voz, xa abrimos un camiño. Gravamos un primeiro disco completamente etnográfico porque recolle a esencia da aldea. Se as mulleres cantaban nun determinado ton, nós respectabamos ese ton. Respectabamos as súas variantes dialectais e respectabamos os seus toques pero ata o milímetro. Despois chegounos o momento complicado de decidir se seguiamos sendo fieis á orixe ou se empezabamos a voar cara ao presente, por exemplo incorporándolle ás melodías tradicionais instrumentos que non eran tradicionais. Nesas estabamos cando Suso de Toro nos dixo, dun xeito moi sabio e certeiro, que se ben somos fillas desta terra tamén o somos deste tempo. E foi esa frase a que nos animou a virar o rumbo sen sentir que traizoabamos as orixes. E así demos ese paso de funcionar de ponte entre o pasado e o presente. O seguinte chanzo foi incorporar, xa non só arranxos musicais que achegasen a nosa sonoridade ao presente, senón tamén letras que falasen de hoxe en día, para que a xente nova se sentise máis identificada. E para iso botamos man de Yolanda Castaño, de Marilar Aleixandre, de Ana Romaní... de mulleres fantásticas. E agora, co último disco, Vidas cantadas, o que fixemos foi pechar o círculo recuperando e regravando as melodías da nosa primeira casete, Fonoteca 92. Entón, que máis podíamos facer? Nós, todo o que tiñamos que evolucionar xa o evolucionamos; todo o que criamos que podiamos dar, xa o demos. Agora creo que é o tempo de recoller os froitos... [emociónase].
—Que se vos pasa pola cabeza ao ver que hoxe unhas pandereteiras son quen de congregar a 9.000 persoas no Coliseum?
—Sentímonos moi orgullosas do camiño que abrimos. Cando imos a un concerto de Mondra, de Tanxugueiras, cando escoitamos a Fillas de Cassandra ou a Caamaño & Ameixeiras, dámonos conta de que o pouso da cántiga e das melodías tradicionais está máis vivo que nunca. A xente agora mira para a aldea buscando inspiración E iso, en parte, débese ao traballo que fixo Leilía rabuñando sobre a terra.
—Sentídesvos un pouco madriñas de todas esas artistas das que me falas?
—Nós abrimos un camiño no 89 e foi un camiño valente. Ti agora escoitas falar dunha recollida, da tradición oral ou das pandereteiras e todo o mundo entende a mensaxe. Pero daquela, cando nós subimos a un escenario por primeira vez, vestidas con roupa que nin sequera era de gala -era roupa de campo-, e iamos coas tixolas, coas latase coas pandeiretas, a xente mirábanos con cara de «estas de que ponla caeron?». Pero de súpeto empezaron a escoitar aquilo que eu sempre defino como o canto da terra, un canto atávico, e vimos emoción, vimos autenticidade, vimos sorpresa, vimos ilusión, vimos descubrimento. Por iso digo que foi unha aposta atrevida e unha aposta pioneira, pero que tivo unha acollida moi boa. Que sentimos cando vemos o que pasa hoxe? Pois sentimos un orgullo tremendo, porque si que cremos que temos unha responsabilidade no feito de que o panorama musical galego hoxe por hoxe soe a terra, soe a aldea, soe a muller, soe a auténtico, soe ao que nos define como pobo.
—Vós dicides que xa non vos queda nada por facer, pero que lle queda por facer a esta xeración que ven por detrás, e que en moitos casos son herdeiras vosas?
—Xa pensar en Leilía cústanos, como para pensar que teñen que facer os demais [ri]. Eu entendo que o que teñen que facer é non deixar de ter os pés na terra, saber de onde veñen e tratar de ser coherentes e respectuosos co traballo que fixo a xente maior e moitas agrupacións. Despois, como o fagan ou deixen de facer xa é a súa responsabilidade e o seu labor. Pero, dende logo, o feito de que teñan como referencias a Leilía ou a Mercedes Peón, que miren cara as aldeas e que constrúan cantigas -aínda que falen de cousas modernas- pensando en como se facían tradicionalmente, iso xa é un logro grande para o país. Porque non perder as raíces e non renunciar a túa propia identidade faiche máis forte para defender o teu. Se seguen nesa liña, que o están facendo, augúrolles moitos éxitos.
—Tivestes moitas liortas ou moito que lidar cos puristas?
—Sí, sí. Cos puristas e con nós mesmas. Porque dalgunha maneira case sentiamos que estabamos traizoando á tradición. Fomos as primeiras en facer un espectáculo único de voz e pandeireta e levabamos a bandeira da tradición oral o máis arriba que podiamos. Pero tamén sentiamos unha necesidade moi grande de evolucionar, de xuntar un pasado que estaba esmorecendo cun presente que tiña proxección de futuro.
—Houbo daquela moita xente que non entendeu ese paso?
—Eu creo que a explicación de Suso de Toro, o de «sendo fillas desta terra tamén o sodes deste tempo», serveunos moito para dar a entendelo. Pero si, si que houbo xente á que lle custou e mesmo xente que nos chegou a chamar traidoras. Pero bueno, despois moita desa xente.... Mira, aínda o outro día un rapaz díxonos «eu era dos que cando destes o paso para ser máis modernas, dixen, 'buah, como se venden'. Pero agora entendo perfectamente o que fixestes pola musica tradicional deste país». Se tivésemos quedado no pasado, esa música sería só para uns poucos. En cambio, o feito de dar ese paso e dalgunha maneira arrancar a raíz da terra fixo que esa raíz collera un pouquiño de aire, que a planta agromase máis e que as ponlas emerxesen con máis brío. Entón, si, tivemos detractores pero eu creo que eses detractores acabaron vendo que a nosa evolución foi necesaria e honesta. Honesta co país e con nós mesmas.
—Onde situades o punto de inflexión para que a música tradicional galega chegase a ser o que hoxe en día é?
—O panorama musical galego mudou co feito da incorporación das cantigas e as melodías tradicionais. A finais dos oitenta e principios dos noventa as agrupacións que había miraban cara o mundo celta. Miraban para Irlanda ou Escocia buscando esa inspiración celta. Cando irrompimos nós con cantigas e melodías tradicionais foi como «ostras, pero isto que é? De onde sacan isto?». E esas mesmas bandas empezaron a mirar para as aldeas. Aí xa houbo un punto de inflexión. En canto ao noso caso, en particular, o segundo álbum, I é Verdade, I é Mentira, foi moi importante porque fixo que moita xente á que o noso primeiro disco se lle fixo moi duro cando saíu, regresara a el e mirara ás aldeas buscando a orixe. Pero cando sentimos que xa realmente estabamos asentadas no panorama musical galego foi con Madama. En calquera caso, eu creo que non foi un de hoxe para mañá. Máis que punto de inflexión eu creo que o que houbo foi unha evolución coherente do panorama musical galego, da que Leilía forma parte.
—No 2019, cando presentastes «CantarElas», adiantábasme que non iades estar outros 30 anos máis porque «as prioridades xa son outras». Cales son esas prioridades?
—Son prioridades persoais. Cando tiñamos 20, 25 ou 30 anos, ir de xira ou de viaxe era unha marabilla. Pero agora, aínda que a ilusión mantense, vai acompañada tamén de sacrificio. Ao non ser profesionais -que isto necesitaríamos outro artigo para contalo-, cada unha de nós ten un traballo que ten que compatibilizar con Leilía e coa súa vida persoal. E chega un momento no que iso xa empeza a pesar demasiado.
—Seguiredes vinculadas á música?
—Montse e Patricia si que teñen vínculos coa música, entón elas, evidentemente, si. As outras catro darémonos máis tempo a nós mesmas. Eu primeiro preciso reubicarme, baleirarme do que vai ser a ausencia de Leilía e despois xa pensarei que fago ou non fago. Eu non teño nada na cabeza. E que eu saiba, ningunha das outras catro ten un plan B. Témonos que dar un tempo porque estamos vivindo un duelo.
—Destes case 35 anos, con que momento ou etapa quedas?
—É difícil, eh! Pero quédome co feito de que sexamos as mesmas dende a orixe. Iso paréceme incrible. Comentábannos aí atrás que se algunha de nós non pode ou non quere seguir, por que non continuabamos o resto, incorporando a outra persoa. Pois porque xa non sería Leilía. E quédome tamén coa emoción do público. Recordo tantos e tantos concertos de ver a xente cantando e chorando á vez... Recordo que cando baixaba do palco despois daquela nosa mítica primeira actuación na praza do Toural, alá polo 91, un rapaz tocoume no brazo e díxome «grazas por facerme entender...». Vou chorar, eh! [emociónase]... «Grazas por facerme entender o que miña avoa me quería dicir e eu non fun capaz de comprender. E véndovos agora a vós tocando unha lata de pimentón, entendín o que me quería dicir». Ou sexa, conectar a un neto coa súa avoa morta a través da música... ti sabes o que iso é? Eu ese día chorei e sigo chorando cada vez que o conto porque me pareceu tan revelador, tan de dicir «dios, o que estamos facendo vale taaanto a pena».
—Tamén tiveches que pasar momentos complicados, cal foi o máis difícil?
—Difíciles tivemos moitísimos. Difícil foi o cansanzo, a renuncia, o antepoñer moitas veces Leilía á vida privada... Esas disputas eran duras. Tamén foi moi complicado un ano no que houbo moita seca de concertos. Non tiñamos case actuacións. Era como «dios mío, isto está morrendo? Por sorte non foi así senón todo o contrario.
—De que vos sentides especialmente orgullosas?
—Primeiro, de que unha música que estaba a piques de esmorecer, que estaba atada con fíos moi finos, se puxera de novos nos palcos. E, despois, de baixala dos palcos para que volvera ser do pobo. Eu sempre digo que, grazas en parte a Leilía, a música do pobo volve a ser do pobo. Ese é o maior agasallo que se nos pode facer.
—Como van ser estes dous últimos concertos?
—Ai dios!! Eu teño que ir chorada da casa. Van ter unha carga emotiva fortísima. Eu aínda non sei se temos asumido que chega o final. De boca para fóra, si, pero despois... Toda esa acollida da xente, ese ímosvos botar de menos, ese formades parte da banda sonora da miña vida... Esas cousas tentarei no pensalas eses días. Xa sei que pode soar moi ñoña pero e que eu tiña 17 anos cando empecei en Leilía. Nin eu nin o resto sabemos como é a nosa vida adulta sen Leilía. Iso aínda temos que asumilo, asimilalo e xestionalo.
- A CORUÑA. TEATRO COLÓN. VENRES 7. 20.30H. 6,80 EUROS
- SANTIAGO. AUDITORIO DE GALICIA. SÁBADO 13. 20.30H. ENTRADAS ESGOTADAS