Un volcán con pel de serea, a cronista sensible da Cidade Alta. «Ninguén no último medio século elevou como Luísa Villalta A Coruña a categoría literaria». Volvemos a ela da man dos que se resisten a perdela. Falan Maribel Longueira, Chisco F. Naval, Armando Requeixo e María Canosa
28 ene 2024 . Actualizado a las 21:35 h.Pensar é escuro, dixo a luminosa Luísa Villalta (A Coruña, 15 de xullo de 1957 - 6 de marzo do 2004 ), violín sensible e implacable coma o mar do Orzán. Pero pensar é a forma de chegar ao sol que está do outro lado do mar de fondo da reflexión. Tiña Luísa uns ollos amigos de afondar, que chamaban a atención da xente dende nena, que chegaban a deixalo a un «paralizado», sen capacidade para reaccionar, recorda o seu amigo Chisco Fernández Naval.
Luísa contaba dende nena «cunha memoria prodixiosa», apunta María Canosa na biografía Luísa Villalta, melodía de palabras, na que acentúa con notas musicais os trazos do temperamento e o mestizo ser emocional de Luísa e descobre os fitos da vida dunha artista que dende rapaza combinou a paixón polo violín («violino», prefería ela dicir) co estudo, o compromiso político co país, e co gusto por ir de tangos cos amigos.
«Ela é a cronista poética da Cidade Alta. Ninguén no último medio século elevou como Luísa Villalta A Coruña a categoría literaria. O seu libro En concreto é a cartografía identitaria da cidade herculina», afirma contundente Armando Requeixo, que reúne no volume Pensar é escuro (Galaxia) todos os poemarios que preparou Luísa Villalta, «de propia man, para seren publicados».
O esplendor da memoria fronte a demolición
Un misterio sonoro quedou tras a marcha da autora de Música reservada. Aínda é visible nesas fotos que fixo artista coruñesa Maribel Longueira do barrio do Papagaio (unha que atraparon o interese da poeta en canto as viu. Maribel convidouna a facer un poema sobre unha desas fotos, e a escritora respondeu cun libro!, cunha composición brutal que abriu un camiño de transformación no percorrido de Villalta, valoran Chisco e Maribel, que comparten comigo saborosos anacos de Luísa nun café coruñés. «Recordo os ollos de Luísa cando veu cos seus poemas á casa... Leumos e díxome: 'Atreveraste?'. Lembro eses ollos que tiña ela...», conta a fotógrafa sobre o xermolo dun fascinio que agromou en traballo conxunto e deu pé a unha exposición e a un libro, Papagaio, que pon sen medo nin as medias tintas da condescendencia o ollo e o dedo nunha ferida aberta, mais arrombada á invisibilidade; a explotación do vulnerable polo poderoso. «Ao 'atreveraste' de Luísa, respondín: 'Se ti te atreves, Luisiña, vouno defender!'», conta Maribel que lle dixo daquela a Luísa. Comezaba a rodar o novo milenio. Se para outros, era a hora de demolición (como a que se fixo no barrio coruñés do Papagaio a partir do 2001), para a poeta era tempo de rescatar a memoria, a forza da vulnerabilidade da muller. «Cando fixen as fotografías, pensei inicialmente en convidar a escribir a catro mulleres. Luísa veu á miña casa. Era superefectiva e estruturada —relata Maribel—. Levou todas as diapositivas que eu tiña ao cabo de dúas semanas chámame e di: 'Xa teño o libro!'». Luísa apareceulle na casa a Maribel cun Word con todas as fotos organizadas e cos textos que escribiu. «A súa implicación foi enorme», recalca Chisco Naval. E segue Maribel: «Ela atopou unha pastorela de Dom Dinis. Era moi interesante atopar un papagai nunha pastorela. Normalmente atópanse cervos, non un paxaro. A estrutura do libro Papagaio é de Luísa, non miña». Palabras fortes (puta, cona) emprega a cronista da Cidade Alta nese libro que acabou de nacer tras morrer ela, precozmente, de meninxite a só uns meses de cumprir os 46 anos.
Preocupada por «toda canta xente desfavorecida había, polos mariñeiros, polos obreiros» recorda a Luísa Maribel. «Era activista. Non lle importaba perder, que estaba sempre na seguinte», di Chisco Naval. «Unha activista de moito peso, con ideas moi claras e que defendía moi ferventemente», completa Maribel Longueira.
Unha felicidade parecida á que se sentiu coa homenaxe das Letras a Lois Pereiro e Xela Arias viviuse no momento en que se soubo que Luísa Villalta era a elixida no 2024. «En realidade, a poética de Luísa Villalta é ben diferente á de Lois Pereiro ou Xela Arias; as coincidencias que poidan detectarse teñen que ver máis coa pertenza a un espazo sistémico e a un tempo xeracional que á aposta literaria», matiza Armando Requeixo.
«Co Papagaio Luísa emprendeu unha transformación, tamén persoal», pensa Chisco. «Cando iamos cear, sempre falabamos do mesmo: había que moverse, había que cambiar, que iso que se estaba a facer non salvaba o país...», evoca Fernández Naval. No Libro das colunas, que recolle os textos que Villalta publicou en A Nosa Terra entre xaneiro do 2002 e a súa morte, vese a súa posición política e ideolóxica. Sempre coherente? «Sempre coherente —segue o autor de Ser cetáceo—, pero ultimamente andaba dando voltas a como tiña que facer para transcender máis e ser efectiva, porque o país necesitaba que nos transformásemos, que cambiase a maneira de actuar e o discurso». Segue igual?
En Papagaio, subliña a fotógrafa, a poeta fala «precisamente da prostitución dos que explotan o espazo público», amais do corpo das mulleres. «Sen deixar de ter música, os poemas de Papagaio adquiren unha condición de prosa, de contar. Estes inicios dos poemas poderían ser o comezo dunha novela —pensa Chisco—. É unha poética narrativa: 'Era un nome bonito que non lembro...'. Luísa ata entón non escribira así».
É, concordan os entrevistados por Fugas, unha poeta esixente. «Precisa dun lectorado moi culto, versado. É unha poeta complexa, moi conceptual e os seus versos ofrecen unha estratificación de niveis de comprensión que densifica o discurso ata extremos que non todo o mundo é quen de decodificar. É unha poeta á que enfrontarse dando o mellor do mellor como lectora, como lector», pensa Requeixo.
Poñer en cuestión era o seu modo de ser. «Dicías unha cousa e ela sempre che cuestionaba. 'Ti cres?', preguntaba. Sempre estaba aí para a discusión. Sempre trataba de saber algo máis e que ti te esforzaras por saber algo máis», afirma Maribel.
Non todas, «todos», elas e eles
O feminismo de Luísa non era un lugar común, nin un «todas a unha» porque si. Era tamén nese eido unha procura a fondo. «Ela non estaba de acordo en que se fixesen recitais só de mulleres», comparte Maribel. «Luísa dicía que homes e mulleres temos que ir xuntos. 'Non quero ir a recitais que sexan só de mulleres', dicía», súmalle Chisco. E Maribel: «De feminismo separado os homes, ela nada».
«Una melodía de palabras», cos cumios da contradición, é para María Canosa a poeta distinguida no Día das Letras. «Non a coñecín persoalmente —conta a autora de Saínza. A punkiereteira—, pero teño unha lembranza bonita de participar con ela nun libro de relatos que publicou a libraría Cartabón, de Vigo. Aparecemos no mesmo libro, cun relato e unha foto. Quedei con aquela imaxe dela que era como se traspasase o papel».
Chisco Naval foi un dos escritores cos que falou Canosa para facer a biografía de Luísa Villalta que lle encargou o selo Xerais: «El recordábaa pequena como era recitando co puño en alto... Como quedaban todos moi impactados con ela».
Que lles atraerá aos mozos de hoxe máis de Luísa? «Eu falei con exalumnos dela no instituto Isaac Díaz Pardo e é fascinante como os marcou!», responde a escritora.
Á música, a poesía, o teatro e a defensa na tinta e o papel e no cotián da lingua e da terra súmase a pegada de Villalta na mocidade. «Gustaríame que os rapaces a visen como unha persoa tan convencida das súas ideas que non precisaba convencer os demais», revela Canosa, que recorda que Luísa era das que prestaban volumes aos alumnos da súa biblioteca persoal. «Era das que non precisaban caer ben aos seus alumnos. Un exalumno contoume que foi a biblioteca do instituto a coller libros. Non lle deu tempo a devolvelos en prazo, pero quería coller un máis. E non estaban dispostos a darllo. Nese momento pasou ela por alí e dixo: 'Como que andades amoestando aos que len? Había que poñerlle unha multa a quen non lea'. El quedara moi sorprendido diso. Luísa vía a inxustiza e era incapaz de pasar pechando os ollos'», di María.
Disque Luísa sempre quixo vivir preto da cidade da Coruña. «A Cidade Vella é, por ela, a Cidade Alta. Que elegancia!», sorrí María Canosa. Quizás o maior fito de Luísa Villalta é, segundo di ela, «a propia construción que fixo de si mesma».
Que boa amiga era, que riseira e que seria, din dela. «Unha muller que se estaba construíndo continuamente, sen tregua, que sempre ía á idea. Esa serenidade e contundencia», debuxa María Canosa.
«A obra da poeta coruñesa é insondable, de profundidade oceánica. Este Ano Luísa Villalta nos dará a posibilidade de (re)descubrila en todas as súas facetas: poeta, narradora, dramaturga, ensaísta e tradutora. Porque hai todo un universo villaltiano dende a música reservada ás palabras ingrávidas e aínda máis alá», asegura Armando Requeixo, que gusta de volver con especial insistencia aos libros En concreto e As palabras ingrávidas.
«A poesía de Luísa Villalta forma unha magna ópera —salienta o profesor e crítico—. Mais a súa harmonía espella a orquestración sinfónica de diversos elementos poéticos. Esta melodía proxéctase en cinco direccións: a música, Galicia, a muller, a metapoética e a capacidade de intervención na realidade, no social. E, neste sentido, a súa obra posiciónase sempre ao pé das persoas máis desfavorecidas, das xentes violentadas, oprimidas».
Luísa Villalta é un volcán de pel serea que aínda nos fala, do que non se ve pero se percibe e aínda está, porque a memoria ten barrios que olen a todas as vidas e historias que pasaron por eles ao longo do tempo. E que nos convence da posibilidade de voar e transformarnos, de vivir «como vive a poesía», que en Luísa non é só verso, é feito.
Coidemos de descubrir e celebrar canto deixou.
«Puta. Palabra que debería ser final e non comezo / Para todas as línguas o silencio era tamén unha porta lenta / O Papagaio mudo, (...) Subía o verán as escadas entre as pernas abertas da Cidade...», do libro Papagaio