O poético realismo de José Maria Eça de Queiroz

José Maria Eça de Queiroz (1843-1900) é o escritor moderno que mellor exemplifica a relación entre as dúas grandes literaturas peninsulares, a española e a portuguesa. É, xunto a algún poeta, como Eugénio de Castro, a referencia inmediata da literatura portuguesa en España a principios do século XX. Deixouno moi claro o crítico literario Enrique Díez Canedo: «Nada máis descoñecido, en efecto, que a literatura portuguesa para un español. Para os de onte, empezaba e acababa en Camões; para os de hoxe, resúmese en Eça de Queiroz».

Foi un novelista moi apreciado por grandes escritores españois do momento, como a condesa de Pardo Bazán, Ramón Pérez de Ayala ou Unamuno. Valle-Inclán traduciuno, e non foi inmune á súa influencia. As súas obras foron traducidas a máis de vinte idiomas. Ao español foron vertidas, ademais de por Valle-Inclán, por Wenceslao Fernández Flórez, Julio Gómez de la Serna, Carmen Martín Gaite e Jorge Gimeno. O lector actual que se asome ás súas páxinas descubrirá un estilo fresco e contemporáneo. Foi, sen dúbida, o mellor escritor portugués de finais do século XIX, realista, moi próximo ao naturalismo pola minuciosidade con que describe e critica os aspectos máis negativos da vida provinciana. Eça de Queiroz está dotado de prodixiosa inventiva e de extrema sensibilidade para a creación de personaxes, ambientes e sentimentos. Nada falta nas súas novelas: nin a traxedia, nin o humor, nin a sátira, nin o amor, nin, desde logo, as paisaxes do seu querido Portugal, embelecidas pola nostalxia.

 

UNS DATOS BIOGRÁFICOS

Era fillo natural do maxistrado José Maria de Almeida de Teixeira e de Carolina Augusta Pereira de Eça. O nacemento do escritor, en Póvoa de Varzim, estivo rodeado de certo drama. Os seus pais non estaban casados. A nai, Carolina, pertencía a unha familia aristocrática que posiblemente se opuña a que contraese nupcias co pai. O escritor naceu a finais de novembro de 1845, pero foi bautizado na localidade de Vila do Conde o 1 de decembro como fillo de nai descoñecida. En efecto, na súa partida de bautismo aparece o nome do pai, pero non o da nai. Os proxenitores non casarían ata uns cantos anos despois, en setembro de 1849, cando os avós maternos do escritor xa faleceran. Por todo iso, o neno viviu na casa dos seus avós paternos, en Verdemilho, ata os 10 anos, cando se trasladou ao Porto para estudar o ensino secundario no colexio da Lapa.

Con 16 iniciou estudos de Dereito na Universidade de Coimbra, que completou en cinco cursos. No seu último ano estreouse como escritor cunha serie de artigos xornalísticos que chamaron a atención pola novidade do seu estilo. Terminada a universidade, instalouse en Lisboa, na casa dos seus pais, e ao ano seguinte montou alí o seu despacho de avogado. Non abandonou as súas colaboracións coa prensa, e chegou a desprazarse a Évora para dirixir o diario local. Aos poucos foi entrando en contacto con escritores importantes do seu país e coñecendo por dentro o mundo da literatura.

Cando casou, en 1886, enfrontouse a unha situación semellante á que viviran os seus pais. Os da súa esposa, Emilia de Castro, eran os condes de Resende, e ela, xa que logo, unha dama da nobreza portuguesa. Os pais trataron de impedir a voda, non tanto porque o pretendente non fose un home nobre e rico, senón porque o consideraban un intelectual e un ateo, sen importarlles nada que xa fose un dos homes máis populares en Portugal.

Aprobou unhas oposicións para cónsul de primeira clase e o cargo levoulle a vivir en distintos países europeos. Así coñeceu detidamente Cuba, os Estados Unidos, Francia e Inglaterra, entre os que máis lle influíron. Eça de Queiroz era un home cosmopolita e culto, privilexios que lle permitiron gozar a fondo os 55 anos que durou a súa vida. Desde cada país no que residiu un tempo non deixou de enviar artigos aos xornais portugueses, textos que hoxe están considerados como ensaios clásicos de grande valor documental e literario. Algúns destes traballos, os que enviou desde Inglaterra, recolleunos recentemente o editor Eduardo Riestra en Edicións do Vento.

 

DEFENSOR DO REALISMO LITERARIO

Segundo explica o profesor F. Castanedo, Fernando Pessoa definiu aos portugueses por comparación cos seus veciños: «Os españois son apaixonados e fríos, mentres que os portugueses somos tenros e sentimentais». Eça de Queiroz, o escritor portugués máis importante do XIX, definiu aos seus contemporáneos de modo parecido, pero sen entrar en comparacións. Na súa obra mestra, Os Maias (1888), o amigo íntimo do protagonista laméntase: «Que fomos desde o colexio, desde o exame de Latín? Románticos: nin máis nin menos, individuos inferiores que se guían na vida polo sentimento, non pola razón». Así denunciaba Eça de Queiroz os excesos do sentimentalismo romántico, unha censura tan constante na súa obra que pode considerarse un dos seus acenos de identidade. Non en balde foi considerado o grande defensor do realismo en Portugal. Desde a súa famosa conferencia de 1871, o escritor atacou a doutrina parnasiana da arte pola arte, rexeitou a apoteose dos sentimentos e o verbalismo inchado, á vez que defendía a análise anatómica dos carácteres, a crítica dos homes e a denuncia dos vicios sociais. En fin, Eça de Queiroz impulsou a nova literatura, realista e racional, e fustrigou os excesos da vella, romántica e sentimental, que aínda dominaban nas letras do seu país.

 

As súas dúas grandes fontes de inspiración foron Flaubert e Cervantes. Eça de Queiroz admiraba profundamente a Stendhal, a Víctor Hugo, a Balzac e a Zola, pero sobre todo veneraba a Flaubert, e tiña a Madame Bovary pola mellor novela do XIX. Por iso é polo que nas súas obras aparecen tantos personaxes como Emma Bovary, homes e mulleres histéricos, toleados pola idea de que a única xustificación da súa existencia descansa en renderse incondicionalmente á vontade doutra persoa. E toleados, como Emma Bovary e como don Quixote, pola lectura.

As súas principais obras

«O CRIME DO PAI AMARO» (1875)

A acción desenvólvese na cidade de Leiría, cuxa sociedade o autor coñecía moi ben por ter vivido alí uns anos. O pai Amaro Vieira é destinado a unha parroquia da localidade, hospédase nunha casa particular e seduce a Amelia, a filla da dona. As relacións con esta moza chegan a facerse públicas e o sacerdote engana á incauta rapariga e a moitas freguesas facéndolles crer que se trata de canalizar polo bo camiño a Amelia con boas accións e atencións especiais. O final é tráxico para a moza, mentres o pai Amaro, que se traslada a Lisboa, segue coa súa vida coma se nada pasara. A novela é unha disección sobre a mala influencia dos sacerdotes sobre os devotos, sobre a hipocrisía do clero e, indirectamente, unha crítica dos seus malos costumes, así como da hipocrisía da burguesía adicta á beatería de igrexa e confesionarios. Non se atopa nesta época, en ningún país europeo, unha obra que ridiculice a beatería católica e a relixiosidade mesquiña como o fai Eça de Queiroz nesta e nalgunha outra, como A reliquia (1887). A novela foi adaptada ao cine en México, no 2002. Dirixida por Carlos Carreira e protagonizada por Gael García Bernal e Ana Claudia Talancón, constituíu un éxito de público tanto en México como nos Estados Unidos.

«O PRIMO BASILIO» (1878)

É unha das mellores novelas do século XIX, comparable á Madame Bovary de Flaubert ou a La regenta de Clarín, máis fina e poética que ambas. Para Luisa, a chegada do primo Basilio, antigo amor de mocidade, coa auréola exótica do Brasil, abre unha fiestra de ilusións capaz de romper a monotonía en que vive co seu marido, un práctico enxeñeiro de minas. Coñecémola unha mañá estival, coa súa «bata negra de grandes botóns de nácara, o pelo un pouco revolto pola calor e na súa pel a brancura tenra e láctea das louras, lendo A dama das camelias, con dúas bágoas treméndolle nas pálpebras», mentres no tórrido faiado, Juliana, a criada humillada, enferma e rancorosa, axexa coma unha alimaria o momento da vinganza. Basilio resulta unha fachada oca e miserable, e a pobre Luisa sufrirá as terribles consecuencias da súa errada aventura.

«OS MAIAS» (1888)

É un dos cumes no grande Himalaia da novela do século XIX e ten a mesma ambición literaria ca Fortunata y Jacinta, La regenta, Ana Karenina ou Madame Bovary. Nela asistimos á tráxica saga da familia nun mundo que vai destruíndo os vellos ideais do avó, don Pedro de Maia, en tanto o seu neto Carlos leva adiante uns tempestuosos amores con María Eduarda, fascinante muller cunha historia secreta que estala ao final. Con aparencia de folletín, Os Maias esténdese como un melancólico fresco que traza con fonda emoción un fragmento de Portugal e as súas frustracións, simbolizadas na vida baleira de Carlos, animada só pola súa fervente paixón, á que haberá de renunciar, como a tantas ilusións que non é capaz de levar a cabo. Os encontros dos amantes, as veladas na casa do Ramallete ou en Santa Olavia, o tedioso ambiente de Lisboa, ou o idílico das alamedas de Sintra, as reunións de sociedade satirizadas sen piedade... compoñen a mellor das novelas de Queiroz, modelo de marabilloso realismo poético. Cada frase da extensa novela (máis de oitocentas páxinas) é un modelo de beleza literaria. Foi capaz de conciliar un estilo de elegante sabor do século XVIII co afán de observación do seu tempo.

«A CIDADE E AS SERRAS» (1901)

Esta novela, póstuma, chea de ironía e humor, describe unha divertida sátira do vertixinoso mundo moderno que, acompañado dos correspondentes avances tecnolóxicos, se desenvolvía con forza a finais do século XIX. O protagonista, Jacinto, descendente dunha adiñeirada familia portuguesa exiliada en París, a cidade máis cegadora de entón, é o prototipo do urbanita rexido pola idea de que «o home só é supremamente feliz cando está supremamente civilizado». Pero a súa vida fáiselle vacua e pesada, non lle atopa sentido entre tanto avance mecánico e tanta modernidade. Animado por un amigo, e coa escusa duns asuntos que requiren a súa presenza alí, Jacinto regresa á súa terra rural, ás súas posesións no campo luso, e descobre que o que lle parecía un mundo atrasado é, en realidade, moito máis satisfactorio. Estamos ante unha obra, ademais de amena, plenamente vixente, porque podía transplantarse a súa temática ao noso mundo tecnolóxico de hoxe.

Como colofón, pódese dicir que Eça de Queiroz é un novelista que ten a alegría do Dickens mozo de Os papeis de Pickwick, a desmesura cómica de Cervantes, a agudeza na observación social de Flaubert e Zola e, ademais, unha desvergoña erótica e unha irreverencia relixiosa que non ten equivalencia no século XIX, e que tira máis ben dos enciclopedistas e os libertinos do XVIII, de Diderot e Choderlos de Laclos, o autor de As amizades perigosas, cun amor idéntico polos praceres terreais e pola liberdade de espírito.

 

---

---

---