Tanxugueiras, máis aló da música

Xosé Ramón Reigada FIRMA INVITADA

OURENSE

Xosé Ramón Reigada

25 oct 2022 . Actualizado a las 19:21 h.

As cantareiras galegas Tanxugueiras están no refacho musical. O nome que lle puxeron ao grupo seica lles vén dun microtopónimo de Fumaces (O Riós), sería entón un zootopónimo, referente a un animal, ao tanxugo. Os lugares que levan este nome están motivados pola existencia de tobos ou tocos onde se agochaban os teixugos. Tanxugo é entón o nome vernáculo tradicional na aldea de Fumaces para a especie Meles meles, un mamífero carniceiro da familia dos mustélidos. Na mesma rexión de Monterrei tamén se recolleu tanxugho e tenxugho, con gheada, en Mandín (Verín); e outro topónimo de As Tanxugueiras no Navallo, e As Tanxigueiras en Mañoás (O Riós), e na Pena do Souto a este animal chámanlle tanxugo; na localidade de Rexoxende (Vilardevós) hai o lugar A Tanxugueira e ao animal chámanlle tanxugo, e en Terroso está a paraxe de A Tanxugueira; en Oímbra hai a zona de As Tanxugueiras; existe outro topónimo de As Tanxugueiras en Santa Mariña da Ponte (Viana do Bolo); rexistramos a variante tasugo na zona portuguesa de Miranda do Douro, en idioma mirandês; na rexión do Alto-Tâmega portugués rexístranse as variantes teixugo e texugo; e, por medio das redes, recolleuse o nome de tasugo en Palencia, quizais sexa un eco da lingua astur-leonesa.

Estas cantareiras internacionais afirman nunha entrevista á RAG que escolleron este nome inspirándose na toponimia oral, tras escoitarllo a un amigo natural de Fumaces, Fernando Fumaces. Gustoulles Tanxugueiras pola súa sonoridade e porque «ese sería o nome perfecto para un grupo de mozas que se xuntan por diversión e amor á música, moi lonxe do medo ou de calquera cousa que faga mal». Atinaron de cheo polo singular comportamento, personalidade e sons deste fermoso e admirado animal.

Tanxer ten o significado de tocar instrumentos musicais tradicionais galegos; á parte de estimular o gando para que camiñen os animais; e logo coma sinónimo de carpir, chorar, laiar, podendo asimilarse á voz, o canto, o bruar do tanxugo, sen poder asegurarse isto, só por relacionar posibilidades.

«O nome deste animal, teixo ou teixugo, procede do latín tardío taxo, taxonis, aínda que non se coñece con certeza a súa orixe, que podería vir dunha suposta forma xermánica thahsus ou do gótico thahsuks. O nome científico é Meles meles, sendo o único membro da familia dos mustélidos (á que pertencen armiños, londras, visóns e martas, entre outros) clasificado neste xénero, que toma o seu nome da palabra latina para lle chamar ao mel, xa que é sabido que esta substancia, mais os insectos, son os manxares favoritos do teixugo. Tanxugo é, por tanto, unha variante local da forma etimolóxica teixugo, no idioma galego», afirma o lingüista da RAG, Vicente Feijoo.

Katuro Barbosa di o seguinte da etimoloxía de teixugo: «Parece que provém de taxucus, diminutivo de taxus, palavra latina que pode ser cognato ou estrangeirismo em latim proveniente do germânico ðaðsu —ou thathsu— que procede por sua vez duma raiz indo-europeia, teks- ou tex- que significa fabricar, tecer... Deve ser porque fabrica ou tece literalmente a covinha onde vive...».

De facto os tanxugos entretecen unha rede de tocas baixo terra de moita lonxitude nas que posúen varias entradas, e responde o seguinte: «Entretecido é a palavra chave, derivada de tecido e esta dessa raiz tax- ou tex-...». E sería entón: «Teixugueira ou texugueira é o lugar onde vivem os teixugos ou texugos, sendo tenxugueira ou tanxugueira uma variante dialetal ou local da forma supra-dialetal usada como forma padrão».

Capelurso Carboeira di o seu parecer da etimoloxía de teixugo: «A mim convence-me mais a teoria da continuidade onde teixo (árvore) e teixo (animal) nascem do mesmo conceito ‘dureza’. Perceba-se que teirugo, tarugo e teixugo são o mesmo conceito, e sem aventurar muito a mesma palavra raiz com distintas realizações. Confronte-se com teiró e as tantas variantes, teiroa,  teiruga...., da peça do arado onde vai a relha, e mais: a teiró primária que antes do Bronze era o pau duro que furava a terra sem relha metálica. Não por outra razão seria que o teixo, teixão, teixugo tem o nome de porco-teixo, onde o modificador teixo não está a descrever a cor, pois não é teixa a sua pelagem. A hipótese é que porco-teixo estaria a falar dum porco-duro, dureza da sua carne e coiro. Para remarcar isto mais: a árvore, o teixo, tem um nome muito explícito: teixo-ramo. Uma das características da madeira do teixo é a sua dureza, então sim a cor teixa nasceria da cor do teixo, mas o teixo seria tal o seu nome por esta ideia de dureza que em fóssil ficou no adjeitivo teixugo/ teirugo/tarugo ‘duro’».

Conchita Fernández López di o seguinte sobre o topónimo Tanxugueiras: «Topónimo orensanopontevedrés rarillo, porque no se recoge en el Nomenclator. En Lugo y Coruña recoge unos quince Teixoeiras, As Teixoeiras. En Cuenca hay una Taxuguera, y taxugo está en el diccionario de la RAE. En nuestra zona el teixugo se conoce sobre todo como porco teixo. Existe en francés Teisonnières. Si el tejo (taxus) y el tejón (taxucus, o vulgar taxonem) tienen algo que ver podría ser lo espeso y tieso de su cobertura: las hojas o el pelo. En griego dasýs (comparable a la forma germánica citada en el artículo) significa peludo o de espeso follaje, y en latín tegere tectum es recubrir, proteger: techo, al. Deck. No es una correlación muy simple pero también el sufijo -ucus es infrecuente y se da en la planta del saúco/ jabugo, sambucus,  o la lactuca, leituga, que tiene leche. Entonces hasta el color teixo, del pelaje de muchos animales, podría asociarse». No tocante desa -x-, e non -s-, de taxugo en castellano responde: «Puede ser un cultismo o una grafía conservadora, como se da en el apellido Ximénez, o Texeira (calle en Madrid: Pedro Texeira) en Texas o México, y la pronunciacion sería probablemente parecida a [tajuguera]».

É curioso que permaneza esa designación en toponimia castellana, unha posible orixe... E cal?

Grazas, ante todo, ás Tanxugueiras pola música que fan, polo que representan para o pobo galego e por levar os nosos mictopónimos polo mundo adiante, e recollérendes de maneira indirecta unha variante do nome deste fermoso e varudo animal. Deséxasevos moito éxito, pois sodes boísimas!

É de agradecer a Vicente Feijoo Ares pola revisión do texto e a recolla da toponimia do Riós, coordinador do proxecto Galicia Nomeada e membro do Seminario de Onomástica da Real Academia Galega; á Tati e ao Rafa polos datos solicitados; aos informantes, en especial a Katuro Barbosa coma experto no galego da lusofonía, o mesmo que Capelurso Carboeira; a Marco Fachada de Chaves coma naturalista do Alto-Tâmega transmontano e galego; a María Salgado de Mañoás, a Vanessa Saraiva de Rexoxende, a Celso González de Terroso, a Irene Bakea de Perní, a Conchita Fernández López, e outros; aos veciños de  Fumaces por manter viva a tradición oral e musical (coas súas cantigas de aleilou)  e a súa íntima relación co medio rural e natural; a Fernando Fumaces por orientar na inspiración do nome do grupo; e, como non podía ser doutro xeito, ás propias Tanxugueiras. Muchas gracias, muito obrigado, moitas grazas a todos, todas.

Tamén é para vós, a quen vos interesou, e para a xente das localidades citadas xa que os nomes son deles, ou nosos, ou de todo o mundo.

Para rematar dirase que na tradición oral galego-portuguesa o tanxugo era visto coma un animal bravo, fermoso e baril, afouto coma poucos, por isto era moi respectado. Polo seu carácter indomable hai o dito «ser teimudo coma un teixugo», e por ser moi forte e rexo din «ser duro coma un teixugo», e chámase teixugo a alguén que ten un carácter rebelde e indómito.

E escoitade o tanxer do tanxugo.

Belido e fascinante animal!

Não há fronteiras. Moitas grazas, Tanxugueiras.