Oímbra, Chandrexa de Queixa, Maceda, A Mezquita… Hai poucas semanas subimos dende Verín a Vilardevós, na lembranza do escritor Silvio Santiago (1903-1974) e o filósofo Eloi Luís André (1876-1935), veciños que foron destas terras, e deixamos crónica nestas mareas coa nosa admiración pola paisaxes e as xentes desta parte da Galicia arraiana. Mais a pouco de chegar de volta, o mundo arde sen misericordia. Os amigos e amigas que alá quedan poucas noticias nos dan que non sexa a angustia que están a vivir. O castelo de Monterrei, onde os Zúñiga anunciaron a imprenta por primeira vez a finais do século XV (1485), aparece diante de nós cun fondo dantesco de fume e lapas. Non hai pouco, en Córgomo de Valdeorras, a patria de Delgado Gurriarán, as casas da veciñanza ardían tamén, e os alboios, as adegas, os cabaceiros, as cortiñas… Nada tan triste como ver o lume arrasando a memoria do que somos, que é a memoria dos pais e os devanceiros todos.
Na cultura tradicional, que é a Galicia dos nosos avós, a casa é o centro do mundo. A casa non só é asentamento, base da economía familiar, senón que dá nome e identidade. Somos da casa de alguén. Así se nos coñece na Galicia rural. Na Galicia urbana é outra cousa, aquí mandan máis os apelidos. Nas vellas aldeas, que aínda están vivas, somos da casa de fulano de tal, as máis das veces con alcumes que se remontan a varias xeracións: os Cacos (porque viñeron de Lérez), os Lisboanos (porque o que levantou as paredes foi con diñeiro de emigrante en Lisboa), os Arxentinos, os Pandeiretas, os da Xouba… Cada casa ten a súa identidade, que se transmite de pais a fillos. Arde a casa e arde o mundo, ardemos todos nós. Arde a nosa memoria e arden os nomes das cousas
E coa casa os animais, que se cadra hoxe non significan tanto, pero que forman parte da historia da estirpe. Escoito estes días unha mulleriña da raia de Zamora que se desfai en saloucos preguntando polas súas ovellas. Alá quedaron, consumidas polo lume, enlouquecidas de pánico no curral. A muller choraba como se perdera os fillos, pensando no terrible final das criaturas. Penso na historia que nos contaba Castelao da muller rica que choraba pola cadeliña e dos nenos que choraban pola vaca. Cada quen ten a súa historia.
Perder a casa é como perder a vida, mesmo os que veñen só de vacacións porque a vida levounos lonxe e só unha vez ao ano por estas datas poden volver polos pasos da memoria, ás veces na compaña dos fillos ou dos netos. Mentres a casa está, aínda que sexan catro paredes, eles tamén están na presenza dos que foron antes, e cando amosan á descendencia, que se cadra xa naceu lonxe (en Madrid, Barcelona, Xeneve…), os vellos muros medio cubertos de carriza, a lareira durmida, a porta do curral aínda en pé, mostran con orgullo o que son, moi principalmente os que foron antes ca eles, a memoria da estirpe, repito, que lle dá sentido ao mundo. O espectáculo da casa desfeita, arrasada, ennegrecida agora polas lapas, resulta insoportable.