Orfos de vivos

Os 20 nenos e nenas de Quintela de Leirado (Ourense) miráronse sorprendidos cando dona Rosita, a mestra, pediulles que construísen un agasallo para o seu proxenitor como celebración do Día do Pai. Só un tiña pai. Todos os demais eran «orfos de vivos», os seus pais estaban na emigración. Relátao unha daquelas alumnas de finais dos anos setenta, Ana Mosquera. Son os «fillos que non ten pais» que xa denunciou Rosalía de Castro a finais do século XIX. Traxedia que asolou máis dun século a Galicia, cando a emigración foi a válvula de escape da miseria non só económica. Un infortunio que aínda está omnipresente nas vidas deses fillos que non tiveron pais, deses pais que non tiveron fillos e, tamén, das avoas e avós que criaron a eses netos coma se fosen fillos seus e logo quitáronllos por «lei de vida».

As bágoas afloraron en todas e cada unha das conversas que mantivemos cos protagonistas, como testemuñas mudas desa fatalidade. Actual, viva, lacerante, pero ignorada. Afogada pola propaganda oficial e pola dureza de desenterrar recordos, de revivir un pasado que está, aínda, moi presente. Actual neses ollos tristes que aparecen nas fotografías que lles facían a eses nenos e pícaras para enviarllas a seus pais alá onde estivesen. Eran, cos seus xoguetes novos e caros, os seus vestidos de domingo e os seus zapatos lustrosos, a envexa dos outros nenos do pobo. Mais, como comenta a arquitecta Teresa Táboas, os seus pais emigraron a México, «só hai que contemplar os ollos daquelas fotos para facerse unha idea do que pasamos». O tan celebrado fotógrafo popular, Virxilio Viéitez, levado, con merecemento, á categoría de artista, retrataría coma ninguén esas miradas que semellan procurar algo nun horizonte indefinido.

«Os que teñen problemas non queren falar deles», afirma Enrique Molares, que se ocupou dos emigrantes como asistente social en Alemaña e agora traballa cos retornados en Vigo. Fillos que perderon para sempre a seus pais, pois, cando regresaron de Alemaña, Inglaterra, Suíza, Venezuela, Canadá, e, ata da Guinea, nunca os recoñeceron como tales, vivindo, para sempre, separados. Algunhas veces, tan preto e tan lonxe. Como Pepe de A., co seu fillo residindo no piso que lle mercaron en Vigo. Sen relación paterno-filial. «Sen poder gozar dos netos». Noutros casos foron os pais os que, pasado o tempo, non recoñecían a aqueles fillos. E botábanos de casa. Como a Celsa Gómez, levada por seus pais a Canadá aos 17 anos e expulsada da súa casa aos 18 naquel país tan diferente ao seu. A convivencia non era posíbel con catro irmáns que se tiñan criado separados: dous cos avós maternos, un cos paternos e o menor cos seus pais.

Pero foron os menos. A tónica dominante é a de fillos loitando entre dous mundos, entre dous quereres, en busca da identidade propia. E pais intentando gañarse aos fillos, recuperar o tempo perdido. O que puido ser e non foi, porque o tempo non é unha moviola nin se pode poñer en espera. Unha batalla, ardua, difícil, que nunca se remata por gañar do todo. Unha batalla que continúa na maioría dos casos, trinta, corenta, cincuenta anos despois.

Fillos e pais con problemas psicolóxicos, ás veces, graves. O psiquiatra Cipriano Jiménez Casas compara a ollada dos fillos dos emigrantes á que tiñan os internos do hospicio de Pontevedra a finais dos anos corenta. Afirma que a separación dos pais produce «unha deprivación afectiva ou un trastorno reactivo de desvinculación», que leva, algunhas veces, «á esquizofrenia». Coincide co psicanalista inglés John Bowlby, autor da triloxía O vínculo, a separación e a perda, en que existe unha causalidade directa entre a relación pais-fillos e a saúde mental. Aínda que non deixa de estar de acordo co psiquiatra e etólogo francés Boris Cyrulnik en que, para os que sofren esa separación, «as cousas non teñen que ir sempre mal», pola «resiliencia» (capacidade de sobrepoñerse á dor emocional) do ser humano.

Fillos que non ten pais

Hai tantas historias como persoas. Ningunha igual. Todas dolorosas. Aquí, menos ca nunca, se pode xeneralizar. Mesmo así, saltándonos ese axioma, podemos dicir que existen dous grupos neses nenos dos ollos tristes. Un formaríano os que quedaron sen pais de moi cativos, medrando ao coidado dos avós ou outros familiares directos. Quedaron sen pais e, por non ter, nin tiñan o seu recordo. Só eran desexos. Todos se declaran máis ou menos felices ata que coñeceron aos seus pais. O seu pesadelo diario, que aínda reaparece anos despois, comeza, precisamente, cando regresan eses pais da emigración. «Non os senten como propios», en palabras de Cristina Taboada. Nin sequera son capaces de chamalos pai ou nai. Algúns non o farán nunca.

O lóxico choque entre pais e fillos, sobre todo na adolescencia, increméntase pola total falta de afinidade. Eses fillos son arrincados da casa dos seus avós ou tíos, os únicos pais que coñeceron, e obrigados a novas disciplinas e novos costumes. A amar por ser amados. Non foi o caso de Xosé Neira, cuxos pais, Fina e Hipólito, cando regresaron de Suíza, continuaron convivindo cos avós por un tempo. Aínda así, o neno, por veces, berraba que a súa nai «matábao de fame». A reacción á presenza dos seus pais era escaparse, negarse a ir á escola, facer trasnadas e mostrarse rebelde. «Moitas veces eses pais que marcharan 10, 15 ou 20 anos antes, quedaron ancorados no pasado, non evolucionaron, e, cando regresan, queren reinstaurar as regras e o modo de vivir que había aquí cando emigraron», comenta Ana Mosquera.

O choque é brutal pois os fillos non lle recoñecen «ningunha autoridade a seus pais», e revélanse de moitas formas, segue reflexionando Ana.

«Nenos de ningures»

O problema agrávase cando os pais levan os fillos aos países nos que eles se instalaron como emigrantes. «Convértense en nenos que non son de ningures», afirma Molares. Vítimas dun dobre desgarro. O primeiro, deixar a aquelas persoas que eles recoñecen como verdadeiros pais e irse con outros aos que non admiten como tales. Esa separación convértese nunha imposición que non comprenden. A segunda ruptura é a de ser traspasados a unha cultura que non é a súa, cunha lingua que non entenden e convivindo cunhas persoas ás que, por moito que o intenten, non queren. Polo menos que non queren como aos que se quedaron «na súa casa». «Mentres vivín cos meus avós en Cortegada (A Limia), era feliz. Os meus problemas comezaron cando os meus pais me levaron para Venezuela», reflexiona Trini Martínez. Pero aí non acaban os problemas destes nenos e pícaras. Aos poucos anos, a maioría retornan cos pais a Galicia. Unha parte importante non o fai á súa aldea, ao seu mundo, coas persoas que os criaron e coas que conviviron, «depórtanos», en palabras de Ana Mosquera, a unha cidade. A situación agrávase cando, invariabelmente, para que «poidan ascender socialmente», así pensaban os pais, mándanos a estudar a colexios de curas ou monxas, onde son feridos polos profesores e desprezados por compañeiros e compañeiras. «O peor recordo da miña vida é cando, unha fin de semana, os meus pais non me viñeron recoller, como facían sempre, ao colexio de monxas de Pontevedra no que estaba interna. Pensaba que me abandonaran, como a tres compañeiras que os seus pais se lles volveran marchar para México», coméntanos a exconselleira Teresa Táboas. A permanencia nos colexios relixiosos é un recordo, aínda hoxe, dramático en todos os casos, convertido en pesadelo. No segundo grupo poderiamos incluír a aqueles fillos de pais que marcharon á emigración cando xa conviviran anos con eles.

Nestes casos, a fenda foi maior. A falta dos pais era omnipresente e simultaneamente tan fonda e pesada que nada, nin ninguén, podía tapala ou axudar a levala polo camiño da vida. Son eses os que hoxe teñen os maiores problemas e néganse a falar da situación porque decidiron que era cousa do pasado. Así que apostaron por desterrar as lembranzas á papeleira da memoria. Iso cren. Lévanas ao lombo como pesados fardeis. Algunhas veces pensan que, para que non reaparezan, o mellor é dalas por mortas, coma se non existisen.

Pero toda situación é capaz de empeorar. E os nenos e nenas que máis sufriron por estar sen pais foron, sen dúbida, aqueles que non se criaron cos seus familiares directos. Eses nenos e nenas que tiveron que vivir internos en colexios relixiosos. Outros non había. Eses nenos, que, nalgunhas ocasións, non podían marchar de vacacións porque non tiñan onde ir. Non tiñan casa, non tiñan pais. Sabían que os tiñan. Pero non estaban con eles nin unha vez ao ano. A sensación de orfandade acentúase. «Sentía que eran os meus propios pais os causantes desa orfandade, o que, sen dúbida, aumentaba a dor. Unha dor que aínda hoxe sinto intensamente. Eu non llo perdoo», comenta o empresario Santiago Rocha aos seus 60 anos.

Pais sen fillos

«¿Ves esta piscina que teño no xardín?, pois enchina de bágoas moitas veces na Suíza». Quen así fala é outro empresario, Luís Gómez, que se fixo a si mesmo na Suíza e agora vive no Val Miñor. Pois, se sufriron os fillos, e seguen sufrindo, non podemos esquecer tampouco do sufrimento dos pais. «Se quedamos en Alemaña uns anos máis, e estivemos cinco, perdémolos para sempre». Quen así fala é Maruxa do Talabeira, que deixou en Muradelle (Chantada) cos avós a dous fillos, tres e cinco anos. Nunhas vacacións, o pequeno, Miguel, enfadouse e díxolle á avoa referíndose á nai: «¡Que muller tan mala! ¿Por que non a mandas para a súa casa?». Aquel día, o seu home, Manolo, militante comunista, decidiu que chegara o momento de regresar.

Fina Neira semella ver as cousas doutro xeito. «Se hoxe estou en Alemaña non veño. Levaba aos tres raparigos para alá cando nolo permitisen as súas leis. Vivíase moito mellor que aquí». Pero a súa filla, Asunción, replícalle qué faría ela hoxe en Alemaña, xubilada. Que aquela, por mais que o intentase, nunca sería a súa terra e que aquí é mais feliz do que nunca o sería alá. Logo dun silencio longo no que entrecruzan miradas, Fina asente: «Poida que teñas razón... Pois non deberiamos marchar. Total, ¿que trouxemos de Alemaña? Os cartos contados para construír a nosa casa e para pagarvos os estudos. Pero só ti quixeches facer unha carreira».

¿E os avós que quedaban coidando os fillos? «Nós tamén sufriamos. E moito. Sufriamos polos nosos fillos, que non podían estar cos seus. Sufriamos porque non estaban os nosos fillos. Sufriamos cando chegaban de vacacións. Sufrimos cando, finalmente, levábanos con eles. Tiñamos moita máis responsabilidade criando os netos. E medo. Deume moito mais traballo Cristina, a miña neta, que os cinco fillos meus que criei», afirma Antonia Vázquez. Levanta a mirada aínda viva aos seus 88 anos e laméntase, observando ás súas fillas e netas: «¡Ai, filliñas, que non volvan aqueles tempos!». «Eses tempos xa están aí, mamá ?afirma Cristina?, só que os que agora marchan vanse para non volver».

Ana Mosquera

«Aínda ando á procura dun lugar onde colocar aos meus pais»

Ana Mosquera, que xa cumpriu os corenta, confesa coa voz entrecortada que aínda anda na procura dun lugar onde colocar aos seus pais. Esta avogada pasou os seus primeiros anos en Quintela de Leirado, Ourense. Logo os seus pais levárona a Venezuela e aos nove anos, con idas e vindas, xa cambiara cinco veces de colexio. Agora reside en Vigo e xúntase periodicamente con outras persoas que padeceron, «e padecemos», di, os mesmos problemas. Ana considera que «aínda hai moita xente que non saíu do armario». E, coa experiencia que lle dá ter reflexionado sobre a súa vida e as súas circunstancias e de ter escoitado a moitas persoas contar a súa historia, afirma que «mentres non superas ese trauma, non podes levar a túa existencia con normalidade. É importante poder falar disto, alto e claro. Só cando o asumes podes enfrontalo con naturalidade».

Ana relata como nos seus primeiros anos no Colexio Mariano de Vigo era incapaz de facer amizades. Unhas monxas que a vexaban polo seu estrato social e unhas compañeiras que a discriminaban. «Unhas e outras facíanche a vida imposíbel e o peor é que, cando chegabas a casa, tiñas que calar. Tampouco che entendían. Parecíalles que bastante facían con pagarche un colexio caro». Só aos 14 anos, cando unha curmá súa regresou tamén de Venezuela, puido desafogarse con ela, contarlle as súas penas e as súas frustracións. Aí comezou a recuperación. Pero tiveron que pasar anos para endereitar a súa vida totalmente e foi logo de casada cando se decidiu a estudar unha carreira. A facer o que antes rexeitara. Ana conta como cando seu pai regresaba a casa, ela negábase a falar durante semanas, e aínda confesa hoxe entre bágoas: «Son incapaz de chamarlle papá a meu pai e penso que nunca llo chamarei na vida».

Cistina Taboada

«Ata que volveron os meus pais fun moi feliz»

Cristina Taboada afirma que «levou unha infancia moi feliz», criada polos seus avós maternos, cuns tíos que eran como irmáns seus. Seus pais marcharon para Londres cando ela cumpría seis meses. Non os volveu ver ata os tres anos e pasaron outros tres até que regresaron definitivamente. Cos seus seis anos feitos, lembra que comezan os sufrimentos. Os pais foron a vivir á casa dos avós mentres construían a súa propia vivenda, moi preto, a escasos cincocentos metros. Cando a remataron, con eles foise Cristina. Todos as noites levábana a visitar aos avós. E ela facíase a durmida intentando que a deixasen quedar «na miña casa». Outras veces escapábase para casa da avoa e acusaba á súa nai de matala de fame, de non darlle de comer, nin coidala. A avoa Antonia conta como a primeira vez que foron Marité e Antonio de vacacións Cristina escapouse, non quixo nin saudar aos pais. Nunca os viu como tales. Os xoguetes non a fixeron amolecer. Cando tiña cinco anos, seus tíos levárona a Vigo, á praia. Decidiron embarcar no transporte de ría para visitar Cangas. Cristina, sempre submisa e obediente, choraba e, deitada no chan, negábase a subir abordo. A súa tía Eva intentaba convencela. Logo de partir a lancha e de razoar con ela, soubo o motivo da súa negativa: tiña medo de que a levasen a Londres cos pais. Cristina sabía que eles marchaban e viñan en barco. Pais que lle eran uns estraños, «non os sentía como propios», afirma. E nunca os chamou pai nin mai. Ese nome estaba, está, reservado para os avós. Cristina Taboada, profesora, laméntase agora do mal que se portou cos seus pais: «Sobre todo na adolescencia. Chocaba continuamente coa miña nai e sempre acentuaba as diferenzas. Ata me doía que eles fosen mozos e os avós vellos, polo que, pensaba, ían morrer antes». Cristina afirma que logo chorou moitas noites: «Polas que lles fixen pasar. Cando tiven a miña filla e eu marchaba catro días á semana a estudar en Santiago, deime perfecta conta do que deberon sufrir eles cando estaban en Londres».

Marité E. Vázquez

«Cando regresei, quixen ter a filla que non puidera ter»

«Cando regrese a Galicia, intentarei quedar embarazada para ter unha filla de verdade». Así o pensaba Marité E. Vázquez, en Londres. E non era que non quixese á súa filla Cristina, que deixara cos seus pais en Laxe (Chantada). «Queríaa tanto que cada neno que vía pola rúa comparábao coa miña e dicía: será así, estará tan alta, parecerase... E choraba». Tamén agora se emociona lembrando. Marité suspiraba aos seus 18 anos recén cumpridos polo que se estaba a perder: «Non a vin comezar a andar, a saírlle os dentes, empezar a falar... Por iso quería ter outra nena». E Silvia, a segunda filla, naceu, precisamente, «como aqueles nenos que vía polas rúas de Londres, moi branca, loura...». Ante a pregunta de por qué non levaron a Cristina para Londres aos catro anos, cando o permitía a lexislación, Marité mira para a súa nai que está escoitando e, con bágoas, responde: «¡Como ía quitarlla aos meus pais!». Por iso regresaron co diñeiro xusto para facer a súa casa. E construírona na mesma aldea na que vivira Cristina cos seus avós.

Santiago Rocha

«Nunca llelo perdoarei aos meus pais»

«Amasaron diñeiro, pero esquecéronse de vivir e de criar aos seus fillos. Nunca llelo perdoarei». Quen así se pronuncia é Santiago Rocha, empresario en Vigo. Faino sen resentimento e dillo á súa nai. Co seu pai nunca falou diso e non o vai facer agora que está a piques de cumprir os 90 anos. A súa nai contéstalle que fixeron por eles, por Santiago e por seu irmán Marcos, todo o que puideron. E que o seu titor, o cura da Garda, podía sacar o diñeiro que quixese da conta que tiñan no banco para coidalos. Os pais de Santiago, Roxelia e Isidro, deixaron a Santiago e a Marcos cando o primeiro tiña nove anos e o segundo once. Primeiro marchou o pai, carpinteiro, para París. Emigraba «para dous anos». Vivía nun barracón e enfermou do estómago. A nai marchou, «uns días», para coidalo. Tardaron máis de corenta anos en regresar. Ata que se xubilaron.

Aqueles nenos quedaron a cargo de senllas familias, tamén pobres, moi pobres, de Santa María de Oia. A de Santiago tiña sete fillos. A de Marcos, doce. A fame e a miseria estaban tan presentes que Marcos, o irmán maior, vendo que a súa nai non regresaba, mandoulle unha carta describíndolle a situación e pedíndolle que se fixese cargo deles.

Os pais viñeron de vacacións, falaron co cura da Garda,e o crego, que xa tiña cinco sobriños acollidos, decidiu que tamén se quedasen a vivir aqueles dous nenos, tan desvalidos estaban.

De aí, a internos no colexio de Servos de María de Tui. O recordo da fame está presente en Santiago. E tamén os cinco intentos de violación dos frades. Dalgún salvouno seu irmán in extremis, enfrontándose ao frade «sobón».

Despois, cunha beca de emigrantes, ao Colexio Menor Calvo Sotelo de Ourense. A Falange, di. Ao terminar os estudos, márchase á emigración, a París. Todo o diñeiro, todo, entrégallo aos seus pais. Ten que facer o servizo militar, na Mariña. Son 18 meses. Cando pretende regresar de novo a Francia, impídenllo. Asasinaran ao almirante Carrero. Casa con María Eugenia, estudante de Farmacia en Santiago, e emigran a Venezuela. Os seus pais danlle dous meses do seu soldo.

Quince anos no país suramericano. Dúas fillas e regreso a Galicia. «Envellecemento psicolóxico prematuro», diagnosticáralle un famoso doutor de Caracas. «¡Se os meus pais non me quixeran tanto como din e se preocupasen máis de min...!», despídese Santiago coa voz entrecortada pola emoción. E aínda así di quereos tanto. Ao seu xeito. Pero non os perdoa. El dío. Outros intentan afogar ese sentimento tratando de esquecer.

Enrique Molares

«Visitei a moitos fillos de emigrantes no cárcere»

«Os fillos dos emigrantes séntense estranxeiros nos países nos que medraron e séntense estranxeiros tamén aquí». Así o afirma Enrique Molares, logo de traballar como asistente social de Cáritas en Alemaña e agora facelo en Galicia axudándoos, entre outras cousas, a tramitar as súas pensións. Considera que o problema dos emigrantes é «moi parecido ao que sofren os represaliados da guerra e as súas familias, que moi poucos parecen interesados en que saia á luz e falar del. Prefiren esquecer». Pensa que a peor parte foi para os fillos que foron levados á emigración logo de criarse en España. «Non sabían o idioma e metíanos na escola con nenos moito menores ca eles. Como non podían sobresaír pola súa intelixencia, facíano con outras mañas. Moitos, co tempo, acabaron na delincuencia e no cárcere».

---

---

---