Erguiches os ollos do coto no que estabas sentado na morna media tarde de xuño, e pousáchelos nos viñedos abandonados nos últimos anos, os que separan os campos do val de Pazos de Coroño dos da veiga da Feosa. Insomnes cans ladran ao lonxe sen parar. Cando pasaches por entre as casas miraches un candil de gas oxidado colgado na parede dun alboio que agora fai de garaxe. Observas un pouco despois o voo zigzagueante das andoriñas sobre a pendente de Bermo, e acordácheste dun dato que anotaras no mes de marzo, cando estas aves regresaran coa chegada da primavera: había moi poucas en comparación cos anos anteriores. Por que será?
Escoitábase o fragor do río, que subía desde o fondo, desde cerca do relanzo que o caudal fai antes da ponte Pazos-Ordenario. E foi entón cando pensaches: «Compañeiros! Houbo un tempo no que só nos acompañaban os cans e os gatos, mais nunca ao mesmo tempo!». E co gurgullar da auga da canle animácheste a parafrasear baixiño e moi devagar, para dicirlle aos antigos camaradas da inesquecible infancia: Daquela, recordades?, nada tiñamos. Agás niños de merlos nos valados das viñas das Barreiras, e das lavandeiras nas do Canto, na beira do regueiro, ou na dos Carriles, fronte da casa do señor Claudio. Isto era no ardente mes de xuño, despois da festividade do Corpus Christi, cando xa deramos punto na escola.
Ben. É un dicir. Pois tamén podiamos presumir de posuír dous pedregais no litoral. Tanto nos rochedos de Agañán, coma nos do Naranxo, dominabamos dous amplos viveiros onde reinaban os incomestibles pateiros e queimacasas, crustáceos que nos servían, cando os capturabamos, o que non era tan doado, pois eran moi rápidos para agocharse entre as fendas das laxes cubertas de escuras algas mariñas, coma carnaza cando iamos pescar lorchos e pións coa primitiva arte das cangrexeiras.
Máis aló da paraxe do Naranxo, pasaba un vieiro de pés que utilizabamos para alcanzar unha escaleira con chanzos de pedra que nos baixaba até o areal onde culminaba a rampla da casa fidalga dos señoritos de Santiago. Desde este miradoiro axexabamos a horta do Pazo e observabamos as casiñas na punta do promontorio de Agüeiros. Desde esa cota, por onde caía a auga da fonte das Certaíñas enriba dos penedos que delimitaban a praia, contemplabamos ademais como o mar dos náufragos bicaba o cabo de Neixón, nos dourados crepúsculos dos atardeceres dos meses de verán, cando regresabamos de alar polo aparello do señor David.
Foi na tarde dun mes de xullo cando puxemos a nosa fráxil gamela rumbo aos pedregais de embaixo de Ferreiros para botar as nosas cangrexeiras. Despois fondeamos e ao pouco caemos nunha ensoñación. Vímonos cheos de azos e medos vogando cara a aquel ignoto lugar. Varamos nunha caliña de area fina e levamos a barca até a mallante. E unha vez aló, en vez de vento, sopraba o alento dos espectros dos nosos antepasados. E cando nos paramos ao carón dos castros, ouvimos os berros dos mortos, dos alí sepultados, baixo o canto dos paxaros e a luz do mediodía. Máis adiante topamos un terreo ermo, poboado de silveiras e toxos.
Despois progresamos entre altos piñeirais que se erguían sobre un chan de tomiño, herba e arumes. E logo agochámonos cando enxergamos unha especie de procesión de almas en pena, que, segundo nos informaron, eran as dos campesiños que desertaran dos campos de Treites, Comba e Nine. Andaban arrastrando os pés descalzos polos atallos. Vímolos cruzar a ponte de Brea e logo perderse entre os trigais.
Reapareceron uns minutos máis tarde no litoral de Bico de Mar, onde se bañaron. E un tempo despois, espertamos abafados de calor e suor dentro da chalana varada sobre a area, por debaixo da taberna de María a Martela, fronte do porto do Bodión. Por entón vimos como a lúa grande da noite de San Xoán se ría de nós.