Probablemente non haxa unha forma máis clara de explicalo. A ciencia non é só un conxunto de coñecementos, senón a ferramenta para protexer a nosa saúde, comprender os retos do futuro e tomar decisións fundamentadas. Defendela é unha loita constante contra as teorías da conspiración e os discursos negacionistas que debilitan a sociedade, sementan medo e nos fan máis vulnerables. Con todo, a ciencia sempre estivo en crise e baixo a ameaza dos movementos anticiencia, que tentaron desacreditala e frear o seu avance. Aínda máis alarmante resulta cando se coloca á fronte da saúde pública dun país punteiro en investigación a quen promove teorías da conspiración.
A loita continúa, non só contra as nosas propias limitacións para sacar adiante as investigacións nun contexto de frustración, incerteza e competitividade, senón tamén na defensa das evidencias fronte a quen as cuestiona ou directamente as nega. As teorías da conspiración teñen un compoñente social moi potente. Fanse atractivas porque ofrecen ás persoas a ilusión de formar parte dun grupo que coñece unha «verdade oculta», facéndoas sentir especiais ou superiores fronte a unha maioría supostamente enganada. Esa percepción activa respostas emocionais intensas, alimentadas por unha amígdala cerebral especialmente reactiva ao medo e á ameaza, xerando unha sensación momentánea de euforia e control nun mundo que, en realidade, lles resulta inabarcable.
Non só nos Estados Unidos estamos a vivir un auxe do negacionismo, tamén en España observamos datos preocupantes sobre a percepción social da ciencia. Segundo unha enquisa da Fecyt, no 2024 o 42 % das persoas enquisadas cren que os virus foron creados en laboratorios gobernamentais para controlar a liberdade individual, e un 33 % pensan que a cura dos cancros existe, pero que se mantén oculta por intereses comerciais. Esta imaxe reflicte unha tendencia global e evidencia unha profunda desconfianza cara á comunidade científica e sanitaria, poñendo de relevo, sobre todo, o longo camiño que aínda queda por percorrer en materia de divulgación científica.
Estas reflexións non xurdiron en Houston, senón este verán na Coruña, durante o Foro sobre o Impacto Social da Ciencia e da Tecnoloxía, organizado pola revista Grial dentro da conmemoración do 75 aniversario de Galaxia. Tiven a honra de participar como relatora xunto ao doutor Ángel Carracedo, quen abordou o impacto da xenética no coñecemento humano, mentres eu afondei na influencia do estilo de vida como factor determinante na saúde e na enfermidade.
Como ben dixo Henrique Monteagudo ao definir estes foros baixo o lema «Galicia 2025: pensar cara adiante», a ciencia obríganos a mirar sempre máis aló. O pensamento científico ensínanos a construír coñecemento, pero tamén a cuestionar constantemente o que damos por certo e a recoñecer os límites do que sabemos. Como investigadora, aprendín que non existen verdades absolutas, e que manter unha actitude crítica é esencial, non só na ciencia, senón en todos os ámbitos. Por iso é urxente revisar regulacións baseadas en dogmas superados e poñer os datos actualizados ao servizo da sociedade. O discurso científico non é opinable nin manipulable: baséase en feitos contrastados, e, aínda que o coñecemento sexa provisional, esa mesma apertura ao cambio é o que lle dá valor, confianza e credibilidade.