Antón Santamarina, director do «Atlas lingüístico galego»: «Estamos empezando a superar unha enfermidade do noso carácter, o autoodio»

Boa parte da sona da música galega debémoslla á pandeireta. E boa parte da riqueza patrimonial da lingua galega ao lingüista Antón Luís Santamarina, membro do Instituto da Lingua Galega e autor, entre outros tesouros, do Cancioneiro popular galego, que elaborou coa musicóloga suíza Dorothé Schubarth, e director do Atlas lingüístico galego (1987-2003).

­—«Moitos da miña xeración non somos Balbinos», dixo Víctor F. Freixanes. Pero vostede si foi un Balbino, un neno de aldea.

—Eu si fun un Balbino. Nacín nunha aldea da Fonsagrada no ano 42. Daquela era unha cultura completamente tradicional. Cando era estudante en Santiago, chegou ás miñas mans un libro de Sánchez-Albornoz, Estampas de la vida leonesa en el siglo X. E moitas das cousas que describe este señor no século X en León, nunha zona rural como era San Martín de Suarna no 42 non mudaran. Había patacas e millo, e pementos, pero o resto era igual. Colliamos pan, patacas e castañas para sobrevivir. De feito, sobreviviu ben a xente alí na época da fame. No 42, o ano que nacín eu; o ano da fame. E eu fun coas vacas tamén, como foi Balbino. Non sei se Balbino estudou ou non. Balbino supoñemos que será Neira Vilas. El foi un autodidacta. Eu puiden estudar carreira pola solidariedade familiar, non pola riqueza dos meus pais. Fixen o bacharelato, fixen unha carreira universitaria e púidenme dedicar a estudar a lingua.

­—Estivo na «mesa camilla» ou «de braseiro» de Ramón Piñeiro. Que recorda dela?

—Eu ía xa un pouco concienciado. O meu entusiasmo polo galego non comezou no bacharelato, cando fun alumno de Alonso Montero. Na casa houbo algún mestre, e había unha biblioteca na que estaban os libros de Curros Enríquez. Eu empecei a aprender de memoria poemas de Aires da miña terra. E despois en Lugo acabou meténdome o virus ese do galego Alonso Montero. Despois, deuse a casualidade de que un dos meus tíos que vivía en Estados Unidos, pero andaba por aquí nos veráns, coñecía a Ramón Piñeiro. E un bo día aparecín por alí, pola «mesa camilla» de Ramón Pîñeiro. Despois frecuenteina.

—Aínda estando neses faladoiros e cantando nas tabernas, vostede non esqueceu que a lingua, amais de no intelectual, estaba no millo e nas patacas.

—A cidade xa estaba moi castelanizada. Daquela, practicamente o 75 % dos galegos eran labregos ou mariñeiros. E, home, o galego falábase nas barriadas de Santiago e de Lugo, pero o que predominaba era o castelán. O galego tiña o seu nicho principal na aldea.

­—Cambiou moito a situación de Galicia?

—Cambiou moito, moito, si. Un exemplo práctico. Na miña aldea, cando eu era rapaz, había 25 lumes, sobre 125 empadroados na aldea. Hoxe quedan cinco lumes acesos, con posibilidades de pervivir dous. Hai 17 persoas empadroadas. A vida rural desfíxose toda. Cando era rapaz, a cultura material do país eran os carros, os xugos e os arados de pau, había forxas, muíños... Todo o que había nunha aldea nos anos corenta e mil anos antes! Hoxe iso desapareceu. Practicamente non quedan nin curas, que son protagonistas de moitas cantigas... O peso demográfico desprazouse para a cidade. Eu traballo bastante co Nomenclátor de Galicia [que rexistra os topónimos galegos] e do Nomenclátor do 2003, que foi o último que revisamos, ata hoxe van desaparecidas (ou están baleiras) máis de 2.000 aldeas.

—Amais de políticas públicas que palíen a perda, que podemos facer para reverter o despoboamento da aldea e da lingua?

—Eu non che sei que se pode facer. Isto non é un fenómeno que se dea só en Galicia. Hai pouco lía un libro, El mundo que fue, no que o autor entrevista a uns paisanos octoxenarios nunha aldea de Castela e vaise contando como foi desaparecendo a poboación. Pasou tamén noutros países. Antes había que mecanizalo todo. Antes traballábase a terra con sachos, e agora xa non é así. Ademais, estas leiriñas que están unha aquí e outra alá non fan viable a vida do labrador. Esa cultura material e espiritual que tiñan os nosos campesiños había que buscar a maneira de preservala.

—En Estados Unidos, o medio rural non vai tan mal...

—Non vai tan mal, pero alí as granxas son de centos de hectáreas. Tes unha maneira fácil de comprobar o que pasou aquí. No 1956, os americanos fixeron para o Goberno español un voo para facer o catastro. Pódese consultar no servizo cartográfico da Xunta. Comparas aquelas fotografías aéreas do 56 coas do 2024 e Galicia era un sitio distinto. Daquela había leiras, searas. Hoxe está chea de piñeiros e eucaliptos. Os montes están comendo as casas. Toda a Terra Chá podería ser un trigal, ao xeito de Francia. Na Fonsagrada tamén hai zonas chás onde se podían cultivar o trigo ou o centeo. Pero planificouse mal.

—Pervive aquela mentalidade de «non me toques os marquiños»?

—Esa mentalidade segue. Queres fundar unha comunidade de montes entre os veciños e sempre hai un que di que lle corresponden tres palmos máis... Espero que un día ese minifundismo mental que temos acabará desaparecendo.

—A lingua está a monte, ou debera estalo máis, con apertura ao castrapo e a todas as variedades de cada lugar?

—Unha lingua, para podela ensinar, ten que ter un estándar formado, e hai que formalo a base de coñecemento de como é o galego na vida real, cal é a tradición literaria... O estándar hai que facelo, pero non quita que cada un manteña a variedade dialectal que teña. Que haxa un modelo estándar polo cal teñamos que escribir, facer discursos ou un libro de texto non quere dicir que, a nivel popular, non poidamos seguir falando na nosa variedade. Eu cando vou á Fonsagrada, e cos meus fillos, digo pantalois, xamois e toucín... Co castrapo hai que ter un pouco de coidado, non convén deixar entrar a enxurrada de castelanismos, porque iso deturpa o idioma. Aí convén facerlles caso aos filólogos. É mellor defender o feito diferencial.

—Nos entusiastas anos setenta, foi fundamental o seu traballo coa musicóloga suíza Dorothé Schubarth. Como fixeron para crear o «Cancioneiro popular galego», unha obra única, de referencia.

—Ela apareceu por aquí no 78. Estivera en Francia, na zona de Levante e Andalucía e veu para Galicia cunha bolsa de Suíza para dous anos. Pediume participar nun curso de galego que eu impartía para mestres. De galego non sabía nada e tiña dificultades para transcribir as cantigas que ía recollendo polo Cebreiro e por Cervantes. Empezamos a traballar xuntos de alí para diante. Viña co seu magnetofón. Así botamos tempo traballando no Cancioneiro, ela máis ca min. Ela no que se refire á música, e eu, ás letras. No ano 80 terminábaselle a bolsa e aínda tiña moito territorio por percorrer. Pedímoslla á Fundación Barrié, déronlla e foi prolongada ata o ano 86. Entón si que lle deu tempo a percorrer Galicia. O Cancioneiro publicouse no ano 84, o primeiro volume e no 95 o último. Sete volumes e dez tomos, porque tres deles son dobres. Ela quedou entusiasmada co material que atopara aquí. Acabamos entregando todo, máis de 300 casetes, ao Museo do Pobo Galego. No 2005, cando se xubilou, continuou vindo por aquí para traballar e organizar aquel material. Ela e Concha Losada, presidenta do Patronato do Museo do Pobo Galego, puxeron a disposición do público todo ese arquivo sonoro, o de Dorothé Schubarth.

—Que podemos escoitar nel?

—Non só consultar a melodía na partitura e a letra no libro, podes escoitar o audio. É o único cancioneiro de Galicia, e creo que de España, no que o podes facer. Hai cancioneiros anteriores, pero non teñen audios. E no de Alan Lomax só hai audios, non está a melodía transcrita nin o texto.

—Boa parella de baile a que fan a música e as palabras no caso da literatura galega...

—Si, claro. O que a incitou a terme como colaborador era que para ela a letra e a música eran inseparables.

—Que hai que facer para que a lingua galega se fale, se cante, se viva e se ame?

—Querela. Preparando o que vou ler o Día das Letras, atopei unha frase de Florentino López Cuevillas: «Verso, cantar e melodía que nos acreditaban como el pueblo más lírico de toda la tierra se van (...) empujados por algo que suena gangosamente a través de los altavoces, pero empujados también por una enfermedad de nuestro carácter que nos lleva a abandonar todo lo nuestro». Esta enfermidade do noso carácter estamos empezando a superala. En lingüística chámase autoodio. Eu teño esperanza.

---

---

---