«Parece que medro, parece que subo para riba», di un home ao micrófono de Tereixa Navaza nunha reportaxe de televisión dos anos oitenta. A periodista preguntáralle polo que sentía cando ía ver cantar as mulleres de Mens que por aquel entón xa actuaban máis alá dos muíños ou das esfollas ou dos entroidos. O home, mentres contesta, non deixa de trasegar co que leva nas mans, como se o traballo non puidese deterse, pero a súa resposta é lírica e exacta. Medramos todos ao escoitalas cantar, a aquelas vellas que levaban o canto atravesado desde xeracións e as rapazas que agora enchen teatros tirando do fío daquelas outras. Menos mal que o fixeron mentres outros perdíamos tontamente a tradición. Pregúntolle a mamá por que ela, á que no barrio lle chamaban canario polos seus cantos no patio, non o facía en galego. Non sabe responderme, supoño que o abandono do rural incluía espirse de todo, deixar as foliadas e abrazar os boleros. Agora o lamenta, pero na aldea, á que volve cada vez máis, hai veciñas novas que andan de aquí para alá coas pandeiretas, con ganas de festa e de celebrar desde a terra, con alalás e regueifas. Algunhas son fillas da emigración que gardaron ao outro lado do Atlántico a memoria musical das avoas que faenaban e cantaban, donas da voz e do ritmo e transmisoras de historias, algunhas verdadeiras artistas, case sempre anónimas. No libro que estou lendo, Icía Varela e Xosé Manuel Varela recollen o nome e a historia desas homenaxeadas pola academia da lingua e percorren os camiños dos que hai décadas foron sacándoas do recuncho. Poucas celebracións tan alegres e tan merecidas e tan xustas como a deste ano. A tradición oral é literatura, a música move a poesía e as cantareiras fannos medrar, subir para riba. «Dáme da pera que comes; da mazán, un anaquiño; da túa boca, unha fala; do corazón, un cariño».