Yolanda Castaño: «Hai xente con dúas carreiras e un máster que non ten ferramentas para afrontar unha ruptura sentimental»

Nese espellismo do barrio da Gaiteira que queda ao lombo dun centro comercial medra a periferia, o ruído, as palabras da muller de mundo que no 2022 fixo ata 20 viaxes. O barrio que a autora de Materia non deixou desde que se independizou, no que ten a casa coa que mantivo a que é a súa relación máis duradeira. Nun café do barrio recibe olladas e saúdos Yolanda Castaño (Santiago, 19 de abril de 1977). A poeta ve dar os primeiros pasos ao seu ensaio Economía e poesía. Rimas internas, premio Ramón Piñeiro, que fura na ferida do oficio poético, sen esconder nunca a man. Facer poesía non é algo persoal.

­—Tras recibir o Premio Nacional, converteuse nunha sorte de deportista de alto rendemento, con entre cinco e sete eventos á semana. Como mudou a vida?

—O premio é o corolario dunha traxectoria. Estame permitindo traballar e, sobre todo, traballar mellor.

­—«Economía e poesía». Cal é o problema desta rima interna?

—As rimas internas na nosa tradición lírica están moi mal vistas. Noutras culturas non é así. Aquí a rima interna vese como un erro. De aí a metáfora, que a economía e a poesía xuntas producen un binomio que é tabú. Hai sobre el un tupido veo, que para min pagaba a pena desvelar.

—Vén de lonxe este receo?

—Son lastres herdados, que existían tempo atrás. Só as clases altas accedían á formación e a cultura. O exercicio literario viña case sempre dese tipo de clases. E co progreso, outras accedemos a iso, pero ata que punto? Esa okupación, con k, non deixou algunhas físgoas polas que se seguiu coando a vella mentalidade? Unha mentalidade que potencia un estereotipo que mistifica a poesía e achégaa á espiritualidade.

—Por que opoñer o transcendente co rendible?

—Se falamos de transcendencia ou de nobreza, para min a administración dunha terapia psicolóxica, ou a docencia, paréncenme actividades próximas ao sublime. Pero nestas profesións ninguén resga as vestiduras por que os profesionais pidan unha remuneración polo seu traballo.

—Os coidados tamén se subestiman...

—Determinados tipos de coidados que quedan no doméstico, si. Porque son profesións moi feminizadas. No ensaio, comparo actividades relacionados co creativo e o cultural con ese tipo de actividades que quedan no plano doméstico ou da estética. Son actividades pouco valoradas, moi pagadas co amor, con moeda simbólica. Iso está xenial, pero, claro, é unha moeda que non cotiza no sistema económico no que convivimos.

«Unha vez falecidos, os autores galegos teñen o seu acervo, si, son recoñecidos, pero en vida se deixa á xente moi soa»

—O caso galego é moi particular?

—Respecto a outros territorios? Si. Estamos atrasadas respecto a outros territorios nos que o sistema avanzou, onde hai maior recoñecemento á produción literaria. Por iso, hai circuítos, recursos, institucións que amparan o escritor e escritora. Aquí en Galicia, as institucións descargan de moita responsabilidade. Eu escotei a algún cargo de Cultura dicir que non tiñan previstas medidas de axuda á produción literaria porque iso «xa ía só». Sen reparar na letra pequena, en que iso só poden facelo aquelas persoas que se dediquen a escribir como un hobby ou por amor á arte. Iso é descargar en ombreiros individuais todo un legado colectivo, un patrimonio de todos e todas. Unha vez falecidos, os autores galegos teñen o seu acervo, si, son recoñecidos. En vida se deixa á xente moi soa...

—Viven mellor de mortos os poetas galegos que de vivos?

—Moito mellor, claro! É moi confortable ese paso do tempo que fai criba, que sistematiza, pero non convén descansarse tanto nese referendo a posteriori. Precísase certa valentía e criterio, pero creo que se pode peneirar o gran da palla.

«Hai unha endogamia ás veces nas institucións, que queren sosterse a si mesmas, non vendo, por exemplo, a liña entre Quevedo e Elena Medel, ou entre Cunqueiro e Olga Novo»

—Que o Día das Letras se distinga a un autor morto é significativo. Non todo o mundo quere recoñecer o talento actual.

—Hai unha endogamia ás veces nas institucións, que queren sosterse a si mesmas, non vendo, por exemplo, a liña entre Quevedo e Elena Medel, ou entre Cunqueiro e Olga Novo. A institución é lenta, a Administración tamén. Parte da riqueza de aquí é a rede que temos, non son individualidades soltas. Habería que reforzar este tecido.

—É un tecido competitivo no mundo?

—Si. Podemos camiñar coa cabeza ben alta ao lado de calquera país, con todas as da lei.

—Aínda manda a idea de que este oficio se fai «por amor á arte»?

—O imaxinario foi consolidando o estereotipo de poeta altruísta, malentendendo o altruísmo como entrega a toda costa, mirando para outro lado cando terceiros se están lucrando do teu traballo.

—Cal é a clave para cambiar isto?

—Unha conciencia gremial e conciencia do oficio. Se deixamos a literatura unicamente en mans de quen se pode permitir non percibir remuneración a cambio acabamos creando unha fenda de clase, co que as voces incómodas para o poder se perden. A arte ten que ser incómoda.

Verso a verso con Yolanda Castaño, premio nacional de poesía 2023

Ana Abelenda

—Para que serve a poesía? Devolvo esta pregunta que respondes no ensaio.

—Supoño que o progreso do meu país non é só o fútbol e a música de orquestra. Non podo deixar as manifestacións culturais e artísticas máis pequenas en mans do mercado! Iso sería deixalas na selva... Para que serve a poesía? Para a construción desa identidade cultural como pobo, que nos define. É unha linguaxe na que non abonda o racional. O intuitivo, as corazonadas, a intuición, moita da nosa educación sentimental, bebe das películas que vemos, dos libros que lemos. Como nos enfrontamos hoxe a unha experiencia impactante? Hai xente que ten permiso B2, curso de informática, dúas carreiras e un máster, pero despois vive unha ruptura sentimental e non ten ferramentas para afrontala. Hai xente desarmada no sentimental. Se tiveses educada esa parte con textos saberías como mirar e verbalizar as emocións, como analizalas e que non che fagan úlcera. Só existe o que se pronuncia, o que ten nome. E aí a poesía ten moito que dicir.

—Como condiciona o ser home ou muller o status e as condicións de traballo no oficio literario?

—Hai varias nesgos que se entrecruzan, e dous dos máis importantes son o de xénero e do clase. Non é o mesmo ser muller de clase alta que vive do seu home que outra que coida dos seus nenos e ten que levar a casa para que o home poida dedicarse a escribir... Eles poden concentrarse porque todos os ruídos de arredor están amortiguados polas mulleres (o ruído da pota, o do neno chorando). As mulleres traballadoras en moitos casos non podían dedicarse a escribir porque tiñan que estar sacando adiante outras cousas. Un tema para debullar polo miúdo é contabilizar as renuncias que hai que facer para vivir da literatura.

—Cantas renuncias?

—A min non me daría se eu non lle dedicase oito horas de luns a venres. Vexo complicado concilialo con outras cousas da vida. Este é máis que un traballo a tempo completo.

—Acontece en moitos traballos hoxe. Conciliar é improbable en moitos casos.

—A emancipación da muller probablemente trouxo consigo a emancipación da opresión das mulleres. É dicir, convertémonos nas nosas propias opresoras. 

—Non só ocorre nas mulleres...

—Estou de acordo. A autoexplotación é unha ameazada das traballadoras autónomas, que moitas veces é o tipo de configuración das escritoras. E aí: entrega total, nunca desconexión, sempre disposta a toda (24 horas sete días á semana), iso pode tender moitas trampas á persoa. E a propia estabilidade deste tipo de oficios provocan moita inseguridade, que leva a adiantar traballo, producir stock nunha carreira infinita.

—Pódese comparar o traballo dunha poeta co dunha actriz?

—Hai anos unha escritora consagrada díxome que, na comparación coas actrices, saiamos un pouco mellor paradas porque, segundo como estaba montado o sistema, valía máis unha escritora de 60 anos que unha de 40, e nunha actriz non necesariamente. Quedei con iso. Aínda que todo isto está evolucionando.

—Unha cita que recolle o libro: «Se vivise da poesía, estaría prostituíndo a miña arte».

—Son frases cacarexadas, que non se cuestionan, simplemente se repiten sen sometelas a un xuízo crítico. É un pouco como a fábula da cigarra... as uvas non as quería que estaban moi verdes, non? Explorei moitos países e non coñecín nin un só poeta nin unha soa poeta que tivese un compromiso editorial que supuxese unha interposición nos contidos. Que a institución che brinde un sustento ten que ser sempre sen implicación nos contidos que escribas. Dito doutro xeito, Antonio López vende os seus cadros, pero pinta o que a súa liberdade creativa lle dita. Por que pasar pola idea de que, se cobra polos seus cadros, vende a súa arte? É a típica tirita antes da ferida. 

---

---

---