Creencias y supersticiones en el mundo del mar: «O noso barco está cheo de santos, por todos sitios, e temos allos na proa»
PESCA Y MARISQUEO
Dicen que prácticamente no hay barco «sen unha imaxe ou foto da Virxe do Carme», algunos portan ajos contra el mal de ojo o respetan el famoso dicho de «en martes nin te cases nin te embarques»
14 abr 2025 . Actualizado a las 20:34 h.«En martes, nin te cases nin te embarques». ¿Quién no conoce el refrán? A saber si existe algún estudio científico que determine que en ese día de la semana se producen más divorcios y malas mareas. Al fin y al cabo, ambos coinciden en algo: se trata de «pescar». Amor o peces. El dicho es una recomendación popular para no acometer proyectos importantes en martes. Hay quien hace caso. Y quien no .Dentro de los sectores laborales, el pesquero puede ser uno de los que más «creencias» religiosas o de otro tipo acumula por metro cúbico salado. José Pino, capitán de pesca y autor del libro Barcos e xentes do mar de A Mariña, relata su propia vivencia al respecto: «Naveguei moito con patróns que tiñan aversión aos días festivos, en mareas grandes, porque ou rompían un aparello ou non pescaban... Sempre había algo. Outro exemplo, é moi famoso un patrón de pesca que lle tiña aversión á pedra de afilar as navallas. Como vira na cuberta tirábaa ao mar. E meu pai non quería ver pintado de verde nada no barco». «Neste caso non era o amarillo», señala, recordando que en el mundo teatral se asocia ese color a la «mala suerte».
«Había un patrón de pesca que lle tiña aversión á pedra de afilar e como a vira na cuberta tirábaa ao mar. Meu pai non quería ver pintado de verde nada no barco»
Otro ejemplo del que es testigo: «Despois do verán, se vas ao muelle verás que os boniteiros vascos e cántabros, en pleno século XXI, e xeneracións incluso máis novas, seguen aparecendo por aquí cun manollo de allos colgado na proa, á vista. Allos que botan fóra a meiga, o mal de ollo e a mala sorte, como se cre tamén en Galicia». «Antigamente _prosigue_ cando se facían os barcos de madeira e cando se fixeron os de ferro, na quilla metíase unhas moedas e unha estampita, para que dera sorte. Nos tempos actuais, que son xa de aceiro, déixase unha especie de furado dentro da quilla para meter dentro ofrendas. E durante moito tempo en moitos barcos existiu a chamada 'pedra da ara', algo curioso, se te facías cun cacho que fragmentara dun altar dunha igrexa ou dunha capela. Sobre todo as avoas conseguíano. Metíase escondido no barco». «Tamén _continúa_ hai a famosa ferradura, colgada por dentro da proa. Ten que ser unha de sete furados».
El jersey de la «buena suerte» de José Pino
Pino reconoce que tenía sus particularidades al faenar: «Saía de domingo a venres a pescar e se esa semana me ía moi ben, á semana seguinte ía co mesmo xersei. Ou sempre entrabas pola mesma porta da ponte ou saltabas polo mesmo sitio... !Mil cousas¡». Creer en ello era como un ejercicio para aliviar olas de pensamientos negativos: «Precisamente para que non che taladraran as rachas malas a cabeza amparábaste nalgunha cousa destas». Puede que las nuevas generaciones vayan dejando más de lado estas supersticiones: «É a xeneración dixital que creo que non asocia a boa sorte dunha campaña a estas cousas. Creo que é máis despreocupada de todo isto e está máis entretida hoxe a bordo dun barco con toda a dixitalización, cos móbile e as comunicacións instantáneas». Tratando de dar un punto seudoracional a tales «manías», dice: «De por si o galego é supersticioso e vén sempre dado por dunha teima de desconfianza. O mar é o gran descoñecido, porque saes afóra a xogarte á aventura. Como que te tiñas que agarrar a certas crenzas para impulsarte moralmente. Basta que se herdaran para que ti continuaras. Hainas moi curiosas e persistentes».
«De por si o galego é supersticioso e vén sempre dado por dunha teima de desconfianza. O mar é o gran descoñecido, porque saes afóra a xogarte á aventura»
«Hai unha liña moi delgadiña entre a relixión e a superstición»
Toca abordar la parte sacra. Como bien señala José Pino de su sector: «Hai unha liña moi degaldiña entre a relixión e a superstición». «O Domingo de Ramos _apunta inmersos ya en la Semana Santa_ seguimos poñendo unha palma bendita ou un jaramallo, de toda a vida, fillos ou netos dos armadores que a levaban e bendecía o cura e ía amarrada no pau do barco ou nunha parte alta. E para a Virxe do Carme dentro do barco sempre lle levabas unha ramiña ou un cachiño de olivo». Menciona también al Ecce Homo de A Misericordia, en Viveiro: «Celeiro está intimamente relacionado con esa imaxe por completo. O que aprende aquí un patrón é poñerlle proa ao barco ao Ecce Homo antes de saír fóra da ría. Eu mentres facía iso rezaba un padrenuestro ou o que fora e hai xente, ainda agora, que tira moedas ao mar. É unha costume celta, crendo que o que das ao mar este devólvecho».
«Crer algo, creo. Na Virxe do Carme. Non sempre poño a proa cara o Ecce Homo pero si que miro para ela cando saio. Sen pasarme, pero creo»
En el Covadonga Primero, justo antes de partir del muelle celeirense para ir a la merluza, su patrón de costa Javier Teijeiro Gómez explica que llevan a bordo una imagen de la Virxe do Carme, otra de la de Covadonga... y más: «O barco está cheo de santos, por todos sitios. Tamén levamos a Bien Aparecida, a Virxe de Bravos, a Virxe do Carme de Covas e o Ecce Homo, no que temos moita crenza como todos os barcos de Celeiro». Cumplen con la costumbre de tirar monedas al mar, «para ter sorte na venda cando volves. Normalmente tiramos un euro ou dous euros». Sigue con la atracción de la buena suerte: «Temos tres allos machos colgados na proa e bendecidos, tamén botellas con auga bendita e cando o barco cambiou de oficio botáronselle allos ao aparello para quitar o mal de ollo».
El fervor religioso a Teijeiro Gómez le viene ya de muy joven y de lo que vio en casa, pues fue cofrade en la capilla de O Barqueiro y tenía frente a su casa allí la capilla de San Agustín: «Fun criado niso porque miña avoa xa era capillana e estiven algo de monagillo. Vén por aí. Non é que crea que me vai salvar Deus ou a Virxe do Carme do mar, pero é unha fe que teño». En situaciones de apuro en alta mar dice: «Rezar rezas.Teño collido malos tempos, de cando andaba en gran altura, de chegar a terra e bicala, pero sempre volves porque o mar tírache e levo nel dende os 16 anos, empezando na baixura no Barqueiro e tamén tiñamos os santos e as estampitas». Está claro que será raro encontrar un barco pesquero «ateo»,por decirlo de algún modo: «Non hai ningún».
«Temos tres allos machos colgados na proa e bendecidos, tamén botellas con auga bendita e cando o barco cambiou de oficio botáronselle allos ao aparello para quitar o mal de ollo»
Es posible una visión diferente, aunque no contraria del todo. Desde el Siempre Primera, su patrón Alfonso González Piño describe: «O único que temos no barco é a Virxe do Carme. Creo que tamén hai un San Pancracio e varios santos pequenos». Reconoce que no tiene problemas a salir a faenar un martes. Ni lleva una rama de olivo bendecida en Ramos, ni guarda ajos, ni tira monedas al agua, ni tiene un jersey favorito para pescar ni entra en el barco con el pie derecho... No es tampoco que sea agnóstico al cien por cien: «Crer algo, creo. Na Virxe do Carme. Non sempre poño a proa cara o Ecce Homo, pero si que miro para ela cando saio co barco. Sen pasarme, pero creo». Que se pesque más o menos no lo atribuye a ninguna razón divina, lo tiene claro.
La «Santa Caballa» exite ya en Luarca
Teresa Esra, la gaditana que fotografía la pesca de la caballa en el Mundaka, con base en Luarca, diseñó su propio «icono» marinero: la «Santa Caballa» y «Santa Xarda». El pescado, recreado con alitas de ángeles. Hasta con merchandising en versión pegatina, camiseta y sudadera. El patrón de esa embarcación es César Rodríguez, quien señala que la botella de agua bendita que le regaló un día una vecina es compañera ya de navegación, igual que una foto del Nazareno de Luarca. A la pregunta de si cree, contesta de forma ambigüa: «Ni sí ni no». Al final tira un medio sí: «Tengo un respeto tanto a la Virgen del Carmen como al Nazareno pero tampoco soy de irme a la cama a rezar oraciones». Aunque este año empezó la campaña en martes. «No me gustó nada y ya no iba convencido», sentencia. Dice que la de la caballa va «mal». A ver si la «Santa Caballa» hace su milagro.